Hostname: page-component-77c89778f8-m8s7h Total loading time: 0 Render date: 2024-07-23T07:05:11.198Z Has data issue: false hasContentIssue false

Discere-Docere: Tertuliano y Alcuino frente a la paideia oficial

Published online by Cambridge University Press:  29 February 2016

Rubén Florio*
Affiliation:
Universidad Nacional del Sur

Extract

En este trabajo nos proponemos revisar uno de los sucesos trascendentales que repercutieron sobre la cultura del Imperio Romano, produciendo modificaciones sustantivas en todos los órdenes de su vida, y de tan pronunciada magnitud, que incluso se consolidó como sustrato medular del imaginario medieval, en general, y de su literatura, en particular. Ese acontecimiento, de dinámica progresión temporal, es la paulatina infiltración del cristianismo, cuya actividad culmina con la conquista del poder político — observando principios que seguirá ejercitando hasta en tiempos de absoluta hegemonía —, y su relación con la cultura oficial.

Type
Research Article
Copyright
Copyright © 2009 by Fordham University 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 En un apéndice a la Vita Constantini de Eusebio de Cesarea (Eusebius Werke , en GSC 7, ed. Heikel, Ivar A. [Leipzig, 1902], 1:181–92) se reproduce el discurso del emperador a la Santa Asamblea (Oratio), durante el viernes santo de 313, glosando la égloga IV en griego. La literatura mesiánica existía en Roma desde la República y habría persistido durante el Imperio, fuere o no la bucólica IV escrita con esa intención; sobre este punto y la nueva tendencia moral que refleja Virgilio, véase Barnes, Timothy D., Constantine and Eusebius (Cambridge, 1981), 73–76; Courcelle, Pierre Paul, “Les exégèses chrétiennes de la quatrième Églogue”, Revue des études anciennes 59 (1957): 294–319; Benko, Stephen, “Virgil's Forth Eclogue in Christian Interpretation”, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, Teil II (1980), 31.1:646–705; Veyne, P., La Société romaine (Paris, 1991), XXXIX–XL; 90–94; 120–30; MacCormack, Sabine, The Shadows of Poetry: Vergil in the Mind of Augustine (Berkeley and Los Angeles, 1998), 22–31; Curran, John R., Pagan City and Christian Capital: Rome in the Fourth Century (Oxford, 2000), 70–115.Google Scholar

Este trabajo ha sido posible gracias a dos subsidios para investigación, otorgados por la Universidad Nacional del Sur, PGI 24/1136, y por la Agencia Nacional para la Ciencia y la Tecnología, PICT 2007 n° 01525.Google Scholar

2 Muchas son las coincidencias conceptuales. En las Bucólicas, por ejemplo, para el tema de la edad de oro, véase Isaías 11:6 y 65:25, y B. 4.21–22; 5.60–61. En Geórgicas, el poder que otorga Dios al hombre, según el Salmo 8:7–8: πάντα ύπέταξας ύποκάτω των ποδών αύτου, πρόβατα και βόας πάσας, ετι δέ και τα κτήνη του πεδίου (LXX); omnia subiecisti opinión unánime, en la obra de Virgilio se verifica una tendencia espiritual consistente en rescatar toda la cultura de su pasado, por lo tanto, y en primer lugar, no debió ser ajeno a sus intereses el conocimiento de la Biblia de los Setenta, traducida al griego a fines del siglo III a. C.3 sub pedibus eius oves et boves universas insuper et pecora campi (VUL) y el que provee el conocimiento al hombre G. 2.490–92: felix, qui potuit rerum cognoscere causas, / atque metus omnis et inexorabile fatum / subiecit pedibus strepitumque Acherontis avari (cf. Lucrecio, 1.78–79: quare religio pedibus subiecta vicissim / opteritur, nos exaequat victoria caelo). Con respecto al pasaje dedicado al viejo Coricio, donde consigna que es el primero en recoger los frutos por su dedicación y empeño, G. 4.134: primus vere rosam atque autumno carpere poma, es interesante su paralelismo con 2 Tim. 2:6: laborantem agricolam oportet primum de fructibus accipere. Véase el trabajo de Susanne Daub, “Vergil und die Bibel als verschränkte Prätexte — ein poetisches Experiment”, Rheinisches Museum für Philologie 146 (2003): 85102.Google Scholar

3 Sobre el particular, además de la famosa cita de Donato en su Vita Vergilii: inter cetera studia medicinae quoque ac maxime mathematicae operam dedit, véase la reconstrucción de vida, estudios, obra en Grimal, Pierre, Virgilio o el segundo nacimiento de Roma , (Buenos Aires, 1987), y, especialmente, el minucioso informe de Horsfall, Nicholas, Virgilio: l'epopea in alambicco (Napoli, 1991), 29–53. Sobre la fecha de traducción de la Septuaginta, véase Galiano, Manuel Fernández, “Veinte Años de Crítica Textual de la Biblia Griega”, Estudios Clásicos 2 (1951): 57–72, en 64–65.Google Scholar

4 Amplia información al respecto en Wilken, Robert Louis, The Christians as the Romans Saw Them (New Haven, 1984).Google Scholar

5 Tac. Ann. 15.44: ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis adfecit, quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat. auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam, quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. igitur primum correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multitudo ingens haud proinde in crimine incendii quam odio humani generis convicti sunt. Sobre el párrafo, diversas y no excluyentes opiniones en Bayet, Jean, Histoire politique et psychologique de la religion romaine (Paris, 1969 2), 266; Dodds, E. R., Paganos y Cristianos en una Época de Angustia (Madrid, 1975), 147; Eliade, Mircea, Historia de las Creencias y de las Ideas Religiosas. De Gautama Buda al Triunfo del Cristianismo, 4 vols. (Madrid, 1979), 2:357–58. En una carta escrita alrededor del 110 a Trajano, comenta Plinio el Joven, , Ep. 10.96.3–4, 8, 9: Neque enim dubitabam, qualecumque esset quod faterentur, pertinaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri. Fuerunt alii similis amentiae, quos, quia cives Romani erant, adnotavi in urbem remittendos …. Nihil aliud inveni quam superstitionem pravam et immodicam …. Neque ciuitates tantum, sed vicos etiam atque agros superstitionis istius contagio pervagata est. Poco después, encontramos el informe de Marco Aurelio, Med. 11.3–5: Οια έστίν ή ψυχή ή έτοιμος, έαν ήδη άπολυθήναι δέη του σώματος, [και] ήτοι, σβεσθήναι ή σκεδασθήναι ή συμ-μεΐναι. το δέ έτοιμον τοΰτο ίνα άπο ιδικής κρίσεως ερχηται, μή κατά ψιλήν παράταξιν ως οι Χριστιανοί, άλλα λελογισμένως και σεμνώς καί ώστε και άλλον πεΐσαι, άτραγώδως. Sobre esta frase, Gual, Carlos García, “El Crepúsculo de la Filosofía Pagana: las Meditaciones de Marco Aurelio”, La Conversión de Roma. Cristianismo y Paganismo , eds. Candau, José María, Gascó, Fernado, de Verger, Antonio Ramírez (Madrid, 1990), 19, comenta: “La actitud cristiana ante el martirio no tenía nada en común con la serena preparación a morir bien, sin quejas, al modo estoico. La palabra con que Marco Aurelio se refiere a los cristianos, parataxis, indica solo rebeldía y desobediencia, aludiendo al espíritu contumaz e ilógico con que muchos miembros de la secta arrostraban el trance”.Google Scholar

6 El párrafo dice (Ser. 43.4): Dicit mihi homo: Intelligam, ut credam; ego ei respondeo: Crede ut intelligas. Remate del tema, en la máxima de Juan Escoto Erígena, s. IX, (PL 122:284D): Nisi credideritis non intelligetis, y luego en el lema que san Anselmo de Cantorbery (s. XI), partiendo de la fórmula fides quaerens intellectum, coloca en su Proslogium (PL 158:227C): neque enim quaero intelligere ut credam, sed credo ut intelligam. Google Scholar

7 El recurso de la inversión lógica era consciente; así lo explica Prudencio, , Perist. 10.941–45:Google Scholar

dubitasne verti posse naturae statum Google Scholar

cui facta forma est, qualis esset primitus? Google Scholar

Hanc nempe factor vertere, ut libet, potest, Google Scholar

positasque leges texere ac retexere,Google Scholar

linguam loquella ne ministram postulet.Google Scholar

8 Bastante después, san Jerónimo recomienda el mismo procedimiento, Ep. 60.14: aliud vivere moriturum, aliud mori victurum. Ille moriturus ex gloria est; iste moritur semper ad gloriam; porque no es otra cosa que seguir los pasos Cristo, de, Ep. 75.1: ideoque et mortuus est, ut mors illius morte moreretur. Google Scholar

9 Véase el estado de situación que describe Alföldy, Géza, Historia Social de Roma (Madrid, 1987), 214–18 y 272–80. Burns, Thomas S., Rome and the Barbarians, 100 B. C.–A. D. 400 (Baltimore, 2003), 314, consigna que, desde Diocleciano, “Within Roman society there was a progressive division of the population into the haves and the have-nots, characteristically referred to in Roman law, even that edited under later barbarian kings, as the honestiores (those with honors, that is, the office-holding families) and the humiliores, those without, the humble”.Google Scholar

10 Torjesen, Véase Karen Jo, “Social and Historical Setting: Christianity as Culture Critique”, The Cambridge History of Early Christian Literature , eds. Young, Frances M., Ayres, Lewis, Louth, Andrew (Cambridge, 2004), 193.Google Scholar

11 Respectivamente, Tertuliano, , Apol. 3.3: barbarum sonat; y Arnobio, , Adv. nat, 1.59: barbarismiset vitiorum deformitate pollutae; 2.6: voces barbaras; 2.66: barbaros ritus peregrinosque. Más tardíamente, Amiano Marcelino (22.5.4), indica que el emperador Juliano los consideraba como un grupo lleno de disensiones y de características bestiales (bestiales) para los hombres e incluso para sí mismos (sibi feralibus plerisque Christianorum). Antonova, Véase S. E., “Barbarians and the Empire-Wide Spread of Christianity”, The Spread of Christianity in the First Four Centuries , ed. Harris, William V. (Leiden, 2005), 6985.Google Scholar

12 Fredouille, Jean Claude, Tertullien et la conversion de la culture antique (Paris, 1972), 418–23. La frase de Tertuliano remata una reflexión más amplia: Scimus dici posse: si docere litteras dei servis non licet, etiam nec discere licebit, et, quomodo quis institueretur ad prudentiam interim humana vel ad quemcumque sensum vel actum, cum instrumentum sit ad omnem vitam litteratura? Quomodo repudiamus saecularia studia, sine quibus divina non possunt? Para el contrapunto de esta frase con el edicto de Juliano sobre la enseñanza, en 362, véase Ugenti, Valerio, “Tertulliano, Giuliano e l'insegnamento delle lettere classiche”, Rudiae 155/5 (1993): 155–59, en 158–59. Similar preocupación en Lactancio, , Div. inst. 5.1–2. Mohr, Véase Ann, “Jerome, Virgil, and the Captive Maiden: The Attitude of Jerome to Classical Literature”, Texts and Culture in Late Antiquity: Inheritance, Authority, and Change , ed. Scourfield, J. H. D. (Swansea, 2007), 299–322, en 307.Google Scholar

13 González, Según Justo L., “Athens and Jerusalem Revisited: Reason and Authority in Tertullian”, Church History 43 (1974): 1725, en 22–24, Atenas y Jerusalén son símbolos que remiten a razón y fe; esta opinión había sido adelantada por Jaeger, Werner, Cristianismo Primitivo y Paideia Griega, trad. Elsa Cecilia Frost (México, 19652), 53. Kaufman, Según Peter Iver, “Tertullian on Heresy, History, and the Reappropiation of Revelation”, Church History 60 (1991): 167–79, en 171, también podría relacionar, contrastivamente, las fábulas del paganismo y los evangelios. Y, obviamente, refieren a la contaminación que la paideia griega producía en la enseñanza de temas cristianos; véase Young, Frances M., “Christian Teaching”, The Cambridge History of Early Christian Literature, 474. Para Tertuliano, el padre de la herejía parece ser la filosofía (De praescr. 7.3): Ipsae denique haereses a philosophia subornantur. Sus temores no eran antojadizos, pues conoció mejor que muchos de su generación el repertorio de la literatura clásica; véase Barnes, Timothy D., Tertullian: A Historical and Literary Study (Oxford, 1985), 196–206. Agustín, San, en sus Confessiones, 1.13, se lamenta por haber perdido el tiempo leyendo a Virgilio en su juventud, después de repasar minuciosamente el canto 4 de la Eneida. La Eneida, sobre todo, será objeto de crítica recurrente — y cita — a lo largo de su Civitas Dei, no solo porque era la obra más y mejor conocida por los romanos, sino porque allí se encontraban los dioses paganos, interactuando con el destino de Eneas y los restantes personajes; el conocimiento de la Eneida, entonces, conllevaba el de una religión que los cristianos se esforzaban por erradicar de la conciencia del pueblo. Véase el registro de citas virgilianas en Courcelle, Pierre Paul y Courcelle, Jeanne, Lecteurs païens et lecteurs chrétiens de l'Énéide, 2 vols. (Paris, 1984). Marrou, Henri-Irénée, Historia de la Educación en la Antigüedad , trad. Mayo, José Ramón (Buenos Aires, 19702), 390–97, revisa el problema en sus aspectos extremos, desde el rechazo hasta la aceptación de la cultura pagana por parte de los cristianos, y Coumert, Magali, Origines des peuples. Les récits du haut Moyen Âge occidental (550–850) (Paris, 2007), 267–78, recorre los grados de conocimiento que, desde el siglo IV, hubo de la obra de Virgilio a propósito de la caída de Troya.Google Scholar

14 Marcial, , 7.58.5: sacra cothurnati non attigit ante Maronis; 8.56.3: ingenium sacri miraris desse Maronis. Igualmente, hablando de la Eneida, consigna Macrobio, 1.24.13: sed nos, quos crassa Minerva dedecet, non patiamur abstrusa esse adyta sacri poematis, sed arcanorum sensuum investigato aditu doctorum cultu celebranda praebeamus reclusa penetralia. Curtius, Véase Ernst Robert, Literatura Europea y Edad Media Latina , trad. Alatorre, Margit Frenk y Alatorre, Antonio (México, 1955), 628–30, y Goldlust, Benjamin, “Religion et culture dans le dernier banquet païen des lettres latines, les Saturnales de Macrobe”, Bulletin de l'Association Guillaume Budé 2 (2007): 147–73, en 169–73.Google Scholar

15 Florio, Véase Rubén, Transformaciones del Héroe y el Viaje Heroico en el Peristephanon de Prudencio (Bahía Blanca, 2001), 6365, 174–79.Google Scholar

16 Chin, Catherine M., Grammar and Christianity in the Late Roman World (Philadelphia, 2008), 1, consigna la tesis de su trabajo: “how the teaching of language in late antiquity shaped the ability of late ancient readers and writers to have concepts that we call religious”.Google Scholar

17 El providencialismo histórico, que había expuesto Orígenes en su Contra Celsum (2.30), dando a entender que el Imperio Romano es la causa final, penetra en Occidente con san Ambrosio, Psalm. XLV, 21 (PL 14:1143B): Hoc autem eo profecit [desde la fundación de Roma hasta la llegada del cristianismo], ut recte per totum orbem apostoli mitterentur, dicente Domino Iesu: Euntes docete omnes gentes. Prudencio, san Agustín y Paulo Orosio cristianizan la historia, atribuyendo el surgimiento y desarrollo del Imperio Romano a la Providencia; véase Markschies, Christoph, Estructuras del Cristianismo Antiguo , trad. Villate, José Antonio Padilla (Madrid, 2002), 2628. San Agustín (Exp. inch. in Ep. ad Rom., PL 35:2089) ve la anticipación del cristianismo en la bucólica IV de Virgilio.Google Scholar

18 Div. inst. 1.1.10: Multum tamen nobis exercitatio illa fictarum litium contulit, ut nunc maiore copia et facultate dicendi causam veritatis peroremus: quae licet possit sine eloquentia defendi, ut est a multis saepe defensa; tamen claritate ac nitore sermonis illustranda et quodam modo disserenda est, ut potentius in animos influat et vi sua instructa, et luce orationis ornata. La preocupación de Lactancio se basaba en que los escritos de los cristianos habían sido criticados por su estilo poco elaborado; las críticas habrían recaído, en particular, sobre las versiones antiguas de las Escrituras, como señala en Div. inst. 5.1.15.Google Scholar

19 El empleo del centón con esta finalidad no fue bien visto por los escritores cristianos; san Jerónimo, , Ep. 53.7: puerilia sunt haec et circulatorum ludo similia. Unas líneas antes había descalificado a todos los que se dedicaban a ese tipo de escritura: hanc [scripturarum ars] garrula anus, hanc delirus senex, hanc soloecista verbosus, hanc universi praesumunt, lace-rant, docent, antequam discant. alii adducto supercilio grandia verba trutinantes inter mulierculas de sacris litteris philosophantur, alii discuntpro pudor!a feminis, quod viros doceant, et, ne parum hoc sit, quadam facilitate verborum, immo audacia disserunt aliis, quod ipsi non intellegunt. Tertuliano, , De praescr. 39.3–6, ya había descalificado este tipo de juegos literarios. Green, Véase R. P. H., “Proba's Cento: Its Date, Purpose and Reception”, Classical Quarterly 45/2 (1995): 551–63, en 554–60, y McGill, Scott, Virgil Recomposed. The Mythological and Secular Centos in Antiquity (Oxford, 2005), 1–30. Trout, Dennis E., “Latin Christian Epics of Late Antiquity”, A Companion to Ancient Epic , ed. Foley, John Miles (Oxford, 2005), 553, rescata el acierto de Proba, : “to show that Virgil had, in fact, ‘sang of Christ's sacred gifts (pia munera)”’.Google Scholar

20 Basta con acudir al pasaje de Satyricón 129.1–132.11. Florio, Véase Rubén, “Literatura e Historia en la Tardía Antigüedad. Rupturas, continuidades, conexiones”, Anuario del Centro de Estudios Históricos “Prof. Carlos S. A. Segreti” 7/2007 (2008): 147–78, en 161–62.Google Scholar

21 Gai Vetti Aquilinus Juvencus Evangeliorum libri quattuor , ed. Hvemer, Johannes, CSEL 24 (Viena, 1891), praef. 6–10, 15–20:Google Scholar

sed tamen innumeros homines sublimia facta Google Scholar

et virtutis honos in tempora longa frequentant ,Google Scholar

adcumulant quorum famam laudesque poetae. Google Scholar

hos celsi cantus, Smyrnae de fonte fluentes ,Google Scholar

illos Minciadae celebrat dulcedo Maronis. Google Scholar

… … … … …Google Scholar

Quod si tam longam meruerunt carmina famam ,Google Scholar

quae veterum gestis hominum mendacia nectunt ,Google Scholar

nobis certa fides aeternae in saecula laudis Google Scholar

inmortale decus tribuet meritumque rependet. Google Scholar

nam mihi carmen erit Christi vitalia gesta Google Scholar

divinum populis falsi sine crimine donum. Google Scholar

Véase el exhaustivo estudio de Green, R. P. H., Latin Epics of the New Testament: Juvencus, Sedulius, Arator (Oxford, 2006), 1134. En cuanto al recurso de adaptación de la memoria virgiliana a la ideología cristiana de Juvenco, o interpretatio christiana, para la que el símbolo encarnado por Roma fue de suma importancia, véase Roberts, Michael, “Vergil and the Gospels: The Evangeliorum libri IV of Juvencus”, Romane Memento: Vergil in the Fourth Century , ed. Rees, Roger (London, 2004), 4950.Google Scholar

22 Virgilio volvía a ser el autor más inquietante para los intelectuales cristianos de la Tardía Antigüedad; san Agustín, , Ser. 241.5: exhorruit quidam auctor ipsorum, cui demonstrabatur, uel qui inducebat apud inferos demonstrantem patrem filio suo. nostis enim hoc prope omnes atque utinam pauci nossetis pauci nostis in libris, multi in theatris. También, san Jerónimo, Ep. 21.13.9: at nunc etiam sacerdotes dei omissis evangeliis et prophetis videmus comoedias legere, amatoria bucolicorum versuum verba cantare, tenere Vergilium et id, quod in pueris necessitatis est, crimen in se facere voluntatis. Google Scholar

23 Informe sobre los apologistas anteriores a Tertuliano en Norris, Richard A. Jr., “The Apologists”, The Cambridge History of Early Christian Literature (n. 10), 3644.Google Scholar

24 Inglebert, Véase Herve, “Les héros romains, les martyres et les ascètes: les virtutes et les préférences politiques chez les auteurs chrétiens latins du IIIe au IVe siècle”, Revue des Études Augustiniennes 40 (1994): 305–25.Google Scholar

25 Lactancio, , Div. inst. 7.27.57: [Pater noster ac Dominus] Ducem misit, qui nobis justitiae viam panderet: hunc sequamur omnes; hunc audiamus; huic devotissime pareamus; quoniam solus, ut ait Lucretius, : “Veridicis hominum purgavit pectora dictis, / Et finem statuit cuppedinis, atque timoris; / Exposuitque bonum summum, quo tendimus omnes, / Quid foret; atque viam monstravit limite parvo, / Qua possemus ad id recto contendere cursu”. Véase Lucrecio, 6.24–28.Google Scholar

26 Heather, Véase Peter, La Caída del Imperio Romano, trad. Tomás Fernández Aúz y Beatriz Eguibar (Barcelona, 2006), 166, y el trabajo de Timothy D. Barnes, “Lactantius and Constantine”, Journal of Roman Studies 63 (1973): 29–46, en 43–46, y el monumental de Raymond Van Dam, The Roman Revolution of Constantine (Cambridge, 2008). Interesante exégesis, donde compulsa razones políticas, sociales, psicológicas y espirituales, ofrece Paul Veyne, El Sueño de Constantino (Barcelona, 2008), 81–94.Google Scholar

27 Véanse los trabajos de Mohrmann, Christine, “Le problème de la continuité de la langue littéraire”, Il Passaggio dall'Antichità al Medioevo in Occidente , Settimane di Sudio del CISAM 9 (Spoleto, 1962): 329–49, en 344; Norelli, Claudio Morreschini–Enrico, Histoire de la littérature chrétienne antique grecque et latine 1. De Paul à l'ère de Constantin (Genève, 2000), 371, Palmer, Leonard Robert, The Latin Language (London, 1954), 181–205, y Markschies, Christoph, Estructuras del Cristianismo (n. 17), 19. Al respecto, sigue siendo significativa la nota de san Agustín, , De doctr. chr. 2.11.16: ut enim cuique primis fidei temporibus in manus venit codex graecus, et aliquantulum facultatis sibi utriusque habere videbatur, ausus est interpretari, y la noticia de Apolinar, Sidonio, Carm. 14.2, Apollinaris Sidonii Epistulae et Carmina , ed. Luetjohann, Christian, MGH AA 8 (Berlin, 1887), 232–33: musicam et astrologiam, quae sunt infra arithmeticam consequentia membra philosophiae, nullatenus posse sine hisce nominibus indicare; quae si quispiam ut Graeca, sicut sunt, et peregrina verba contempserit, noverit sibi aut super huiuscemodi artis mentione supersedendum aut nihil omnino aut certe non ad assem Latiari lingua hinc posse disserere. Google Scholar

28 Rollinson, Véase Philip B., Classical Theories of Allegory and Christian Culture (Pittsburgh, 1981), 2942.Google Scholar

29 Franceschini, Véase Ezio, “La Bibbia e i Padri Nell'Alto Medioevo”, Il Passaggio dall'Antichità al Medioevo in Occidente , Settimane di Studio del CISAM 9 (Spoleto, 1962), 299–300.Google Scholar

30 Roger, Véase Maurice, L'enseignement des lettres classiques d'Ausone à Alcuin (Hildesheim, 1968), 135–43, y Lim, Richard, “Augustine, the Grammarians and the Cultural Authority of Virgil”, Romane Memento, 112–27, y MacCormack, S., The Shadows of Poetry (n. 1), 45–88. En la parte oriental del Imperio, el estudio de la retórica nunca se había interrumpido; véase, Brown, P., Power and Persuasion in Late Antiquity: Towards a Christian Empire (Madison, WI, 1992), 35–70.Google Scholar

31 Florio, Véase, Transformaciones del Héroe (n. 15), 247–306, y Young, F., “Classical Genres in Christian Guise; Christian Genres in Classical Guise”, The Cambridge History of Early Christian Literature (n. 10), 256.Google Scholar

32 Un siglo antes, Orígenes, Contra Celsum, 2.30, había dado a entender que al cristianismo, la causa final, se encuentra subordinado el Imperio, la causa material, por donde aquel difunde su fe. Idéntica idea en Eusebio, , Ecclesiastica Historia , 3.7, quien refiere que el primero que la empleó fue Melitón de Sardes en su Comentario a Daniel, 4.9.206. Muchos son los autores que reiteran el mismo principio; véase Inglebert, H., “La mémoire de l'histoire de Rome chez les auteurs latins chrétiens de 410 à 480”, La mémoire de l'Antiquité dans l'Antiquité tardive et le haut Moyen Âge (Paris, 2000), 57–66.Google Scholar

33 Marc. 6:3: nonne iste est faber filius Mariae. Matt. 4:19 y Marc. 1:17: et ait illis venite post me et faciam vos fieri piscatores hominum. Google Scholar

34 Auerbach, Véase E., Dante: Poet of the Secular World (New York, 2007), 1415. Sobre el culto de santos y mártires, Brown, Peter, The Cult of the Saints (Chicago, 1981) y Bowersock, G. W., Martyrdom and Rome (Cambridge, 1995).Google Scholar

35 De bello Gildonico , 1751; 96–105. Heather, , La Caída, 71–135, detalla la progresiva socava de los pueblos bárbaros sobre el Imperio hasta lograr su completo derrumbe.Google Scholar

36 Véase, en particular, la estremecedora revisión histórica de san Jerónimo, , Ep. 123.16: quis hoc crederet, quae digno sermone historiae conprehenderent Romam in gremio suo non pro gloria sed pro salute pugnare, immo ne pugnare quidem sed auro et cuncta superlectili vitam redimere?Aeterno quondam dedecore romanum laborabat imperium, quod gallis cuncta vastantibus fuso que apud Alliam exercitu Romam Brennus intrasset, nec pristinam abolere poterat ignominiam, donec et gallias, genitale gallorum solum, et gallograeciam, in qua consederant occidentis orientisque uictores, suo imperio subiugasset. Hannibal, de Hispaniae finibus orta tempestas, cum vastasset. Italiam, vidit urbem nec ausus est obsidere. Pyrrhum tanta tenuit romani nominis reuerentia, ut deletis omnibus e propinquo recederet loco nec auderet victor aspicere, quam regum didicerat civitatem … nunc, ut omnia prospero fine eveniant, praeter nostra, quae amisimus, non habemus, quod victis hostibus auferamus. Google Scholar

37 Poema conjugis ad uxorem. Uxorem hortatur ut totam se Deo dedicet (PL 51:611B-612A, vv. 17–26).Google Scholar

38 Apollinaris Sidonii Epistulae et Carmina , 230–31. Sobre este y otros poemas de Sidonio con referencias a los bárbaros, véase el fino análisis de Halsall, Guy, “Funny Foreigners: Laughing with the Barbarians in Late Antiquity”, Humour, History and Politics in Late Antiquity and the Early Middle Ages , ed. Halsall, Guy (Cambridge, 2002), 93–96.Google Scholar

39 Gregorii Episcopi Turonensis Libri Historiarum X, praefatio , ed. Krusch, Bruno, MGH, Scriptorum rerum Merovingicarum , Teil 1 (Hannover, 1937), 1.Google Scholar

40 Fontaine, Jacques, “De la pluralité à l'unité dans le « Latin Carolingienne »?”, Nascita dell'Europa ed Europa Carolingia: un'equazione da verificare , Settimane di Studio del CISAM 27, 2 vols. (Spoleto, 1981), 2:778, recuerda que Pipino el Breve, padre de Carlomagno, había sido educado en latín en el monasterio de Saint-Denis. McKitterick, Rosamund, “The Carolingian Renaissance of Culture and Learning”, Charlemagne: Empire and Society , ed. Story, Joanna (Manchester, 2005), 154, señala: “The most obvious symbol of cultural continuity with the Roman past is that the Franks used Latin as the language of government, education and worship, and thereby ensured the survival of Latin as a living, universal language in religion, government, law and scholarship in Europe throughout the middle ages and into the early modern period”.Google Scholar

41 Estrella, Véase Jorge y Rodríguez, Gerardo, “Viejos temas, nuevas interpretaciones en torno a los fines de la Antigüedad y los comienzos de la Edad Media”, Del Cristianismo Antiguo al Cristianismo Medieval, (CD-ROM) eds. Estrella, Jorge, Rodríguez, Gerardo y Duckwen, María Luján Díaz (Mar del Plata, 2007), 117.Google Scholar

42 Heather, Véase, La Caída (n. 26), 543–78.Google Scholar

43 PL 67:1108D.Google Scholar

44 PL 67:1109C.Google Scholar

45 Riché, Véase Pierre, Éducation et culture dans l'Occident barbare (Paris, 1995 4 ), 87115.Google Scholar

46 Leonardi, C., “Nuove voci poetiche tra secolo IX e XI”, Studi Medievali , 2/1 (1961): 139–68, en 141. Descripción precisa de los tipos de escuela, repercusiones e innovaciones introducidas por Carlomagno, consigna Bertini, F., “A Scuola d'Alcuino. Conquiste e cultura di un semianalfabeta”, Erasmo (2002): 24–35, en 28–32. McKitterick, Véase Rosamund, The Formation of a European Identity (Cambridge, 2008), 139–41.Google Scholar

47 Capitularia Regum Francorum 1, ed. Boretius, Alfred, MGH, Leges 2 (Hannover, 1883), 79.Google Scholar

48 Epistolae Karolini Aevi 2, ed. Dümmler, Ernst, MGH, Epistolae 4 (Berlin, 1895), Ep. 4, n° 19, 55. La pareja discere-docere es una de las locuciones favoritas de Alcuino que permiten identificar su estilo; véase Wallach, Luitpold, “Charlemagne's De litteris colendis and Alcuin: A Diplomatic-Historical Study”, Speculum 26 (1951): 288–305, en 292–94.Google Scholar

49 El problema lingüístico fue uno de los más acuciantes. Alcuino murió en 804; en el Concilio de Tours, del 813, su canon XVII, Concilia Aevi Karolina 1, ed. Werminghoff, Albert, MGH, Legum sectio III, Concilia (Hannover, 1906), 288, prescribe: visum est unanimitati nostrae, ut quilibet episcopus habeat omelias continentes necessarias ammonitiones, quibus subiecti erudiantur, id est de fide catholica. … Et ut easdem omelias quisque aperte transferre studeat in rusticam Romanam linguam aut Thiotiscam, quo facilius cuncti possint intellegere quae dicuntur. Para las homilías de la comunidad de Tours, donde había sin duda hablantes nativos de Germania, podía utilizarse la rustica romana lingua o la thiotisca, que todos entendían. El texto evidencia la necesidad de traducir (transferre) a la pronunciación local, no de un cambio de idioma. Véase el exhaustivo análisis de la frase en Wright, Roger, A Sociophilological Study of Late Latin (Turnhout, 2002), 142–46.Google Scholar

50 Capitularia Regum Francorum 1 (n. 47), 60. Sobre la política educativa de Carlomagno, véase McKitterick, R., The Formation, 315–20.Google Scholar

51 Uno de los intelectuales más cercanos a Carlomagno, Modoino de Autún, así lo expresa en su Égloga 1.24–27, Poetae Latini aevi Carolini 1, ed. Dümmler, Ernst, MGH, Poetarum Latinorum medii aevi 1 (Berlin, 1881), 385–86: Prospicit alta novae Romae meus arce Palemon / Cuncta suo imperio consistere regna triumpho / Rursus in antiquos mutataque secula mores. / Aurea Roma iterum renovata renascitur orbi! En ella, el emperador es llamado David (17, 35), quien, por otra parte, frecuenta los cantos homéricos (85–86). Alcuino, , Epistolae Karolini Aevi 2, n° 170, 279: si, plurimis inclitum vestrae intentionis studium sequentibus, forsan Athenae nova perficeretur in Francia, immo multo excellentior. Quia haec Christi domini nobilitata magisterio omnem achademicae exercitationis superat sapientiam. Illa, tantunmodo Platonicis erudita disciplinis, septenis informata claruit artibus; haec etiam insuper septiformi sancti Spiritus plenitudine ditata omnem saecularis sapientiae excellit dignitatem. Según el autor del Liber Historiae Francorum (1–4), hacia el 727, después de la destrucción de Troya, Príamo y Antenor emigraron hacia el norte, hacia las orillas del río Tanais (actual Don), en los pantanos de la Meótida, para trasladarse luego hasta Panonia. Allí, un legendario descendiente, Francón, fundó la ciudad conocida con el nombre de Sicambria. Por su parte, Paulo Diácono, en su Gesta episcoporum Mettensium, Liber de episcopis Mettensibus , ed. Pertz, Georg Heinrich, MGH, Scriptores 2, Scriptores rerum Sangallensium (Berlin, 1829), 264, refiere: cuius Anschisi nomen ab Anchise patre Aeneae, qui a Troia in Italiam olim venerat, creditur esse deductum. Nam gens Francorum, sicut a veteribus est traditum, a Troiana prosapia trahit exordium. Wolfram, Herwig, “Origo et Religio: Ethnic Traditions and Literature in Early Medieval Texts”, From Roman Provinces to Medieval Kingdoms , ed. Noble, Thomas F. X. (New York, 2006), 81, recuerda algunos casos al respecto: “Since high prestige depended on a long list of ancestors, old traditions were always attractive and thus became politically relevant. When Constantine the Great was no longer happy with his father's low origins he made him a Flavius, a descendant of the venerated imperial dynasty of the first century AD. When Theodoric the Great, in 484 at the latest, received the Roman citizenship, his Amal family also became Flavians. It goes without saying that neither Constantine nor Theodoric were biological descendants of Vespasian, Titus or Domitian”. Véase el capítulo que dedica al tema Godman, Peter, Poets and Emperors: Frankish Politics and Carolingian Poetry (Oxford, 1987), 38–92; Geary, Patrick J., Before France and Germany: The Creation and Transformation of the Merovingian World (Oxford, 1988), 221–26; Wood, Ian, The Merovingian Kingdoms, 450–751 (London, 1994), 33; Barbero, Allesandro, Carlomagno , trad. Ramos Mena, Francisco J. (Barcelona, 20042), 13–19. Sobre la obra carolingia, donde se pretendía comprobar su origen troyano, véase Fattori, M. T., “I santi antenati carolingi fra mito e historia: agiografie e genealogie come strumento di potere dinastico”, Studi Medievali 34/2 (1993): 487–561, en 487–90. Excelente registro sobre la paulatina formación del vínculo con el origen troyano ofrece M. Coumert (n. 13), 267–93.Google Scholar

52 Nelson, Véase Janet N., “Kingship and Empire in the Carolingian World”, Carolingian Culture: Emulation and Innovation , ed. McKitterick, Rosamund (Cambridge, 1994), 7071.Google Scholar

53 Véase la disquisición al respecto de Leonardi, Claudio, “Alcuino e la Scuola Palatina: le Ambizioni di una Cultura Unitaria”, Nascita dell'Europa ed Europa Carolingia: un'equazione da verificare , Settimane di Studio del CISAM 27, 2 vols. (Spoleto, 1981), 2:479–85, y el fino análisis de Garnsey, Peter, “Roman Citizenship and Roman Law in the Late Empire”, Approaching Late Antiquity , eds. Swain, Simon, Edwards, M. J. (Oxford, 2006), 150–55.Google Scholar

54 Eginhardo, , Vita Karoli Magni , eds. Pertz, G. H., Waitz, Georg, Holder-Egger, Oswald, MGH, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum 256 (Hannover, 1911), 29: Legebantur ei historiae et antiquorum res gestae. Delectabatur et libris sancti Augustini, praecipueque his qui de civitate Dei praetitulati sunt. El término historiae habla de la revisión de autores como Salustio; al respecto, Olsen, Birgir Munk, I Classici nel Canone Scolastico Altomedievale (Spoleto, 1991), 92, destaca la rareza de algunos textos clásicos, entre ellos los de Tácito. Sin embargo, McKitterick, Rosamund, History and Memory in the Carolingian World (Cambridge, 2004), 123 y 186–217, habla de una sorprendente concentración de libros de historia de Roma en los monasterios a fines del siglo VIII.Google Scholar

55 Norberg, Véase D., Manuel pratique du Latin médiéval (Paris, 1968), 5055, y el capítulo que le dedica Wright, , A Sociophilological Study of Late Latin, 127–46.Google Scholar

56 Hasta mediados de 1970 se habló de renacimiento, pero se adujo que el término sugería que la cultura anterior había muerto y fue reemplazado por renovación o por restauración. Sin embargo, el término renovatio tiene varias interpretaciones; Henry, y Kahane, Renée, “Language: Vehicle of the Classical Heritage”, The Classics in the Middle Ages. Papers of the Twentieth Annual Conference of the Center for Medieval and Early Renaissance Studies , eds. Bernardo, Aldo S., Levin, Saul (Binghamton, NY, 1990), 202, concluyen: “Renovatio, in short, evolved as a blending of tradition and emancipation, and it forecast the course by which Latinity was to be kept alive. It is the story of a profound impact on Western culture, all tied to the prefix re-”. Google Scholar

57 Reynolds, Véase Leighton Durham, Wilson, Nigel Guy, Copistas y Filólogos , trad. Mariana, Manuel Sánchez (Madrid, 1986), 131–34, y Berschin, Walter, “Literatura Latina en Sankt Gallen”, La Cultura de la Abadía de Sankt Gallen , trad. de Franch, Ramón Sugranyes (Madrid, 1992), 152.Google Scholar

58 Alcuino, , Epistolae , n° 124, 183.Google Scholar

59 Eginhardo, , Vita , 33: Item barbara et antiquissima carmina, quibus veterum regum actus et bella canebantur, scripsit memoriaeque mandavit. Vinay, Véase Gustavo, Alto Medioevo Latino. Conversazioni e no (Napoli, 2003), 280–81. Richter, Michael, The Formation of the Medieval West: Studies in the Oral Culture of the Barbarians (Dublin, 1994), 134–35, puntualiza que la frase de Eginhardo no especifica qué pensaba Carlomagno de ese material y que el término barbarus carece de connotación peyorativa; se trata de un tecnicismo con el significado de “no latino”, que comprendía a un poema como el Hildebrandslied. En cuanto a la transmisión oral de esos poemas, Tácito ya lo declaraba, a propósito de los germanos, en su obra, Germ. 2.3: Celebrant carminibus antiquis, quod unum apud illos memoriae et annalium genus est, y Paulo Diácono lo señalará a propósito de los longobardos de su época, como el rey Albuin, celebrado por los bávaros (Baioariorum) y los sajones (Saxonum), a través de poemas épicos, Historia Langobardorum 1.27, ed. Waitz, Georg, MGH, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum (Hannover, 1878), 81: virtus in eorum carminibus celebretur. Arma quoque praecipua sub eo fabricata fuisse, a multis hucusque narratur. Innes, Matthew, “Teutons or Trojans? The Carolingians and the Germanic Past”, The Uses of the Past in the Early Middle Ages , ed. Hen, Yitzhak y Innes, Matthew (Cambridge, 2000), 237–40, entiende la frase de Eginhardo más como inquietud intelectual por entroncar con un pasado de tradición oral que como una realidad cierta de su época; parece desconocer — por lo menos, no lo cita — el registro de Alcuino sobre el tema (n. 58), que evidencia las costumbres de sus compañeros de claustro de recitar pasajes de los poemas bárbaros in sacerdotali convivio.Google Scholar

60 La Vita Karoli Magni de Eginhardo es posterior (hacia el 829) a la carta de Alcuino al obispo Higbald, donde habla de carmina gentilium , el término barbarus no apuntaría, entonces, a la religión. Al respecto, apunta Irvine, Martin, The Making of Textual Culture: ‘Grammatica’ and Literary Theory, 350–1100 (Cambridge, 1994), 332, sobre las dos tradiciones: “one, the Latin culture of the Christian text, the other, oral pagan tradition. Ingeld signified the otherness of pagan poetic tradition, which for Alcuin was not simply pagan, and therefore in error, but irrelevant, capable of only trivializing the public and social uses of discourse in the monastery, church, and court of a Christian ruler”. Palmer, Véase James, “Defining Paganism in the Carolingian World”, Early Medieval Europe 15/4 (2007): 402–25, en 405–6. El nombre de Hinield-Ingled aparece también en el Widsith (¿siglo X?), breve poema heroico en antiguo anglosajón, y en la Gesta Danorum de Saxo Grammaticus (siglo XIII).Google Scholar

61 En el último dístico de la primera de las dos elegías que dedica a Roma, la pagana, Hildeberto marca la única carencia de de la civilización pagana (37–38): urbs felix, si vel dominis urbs illa careret, / vel dominis esset turpe carere fide; ed. Brian Scott, A., Hildeberti Cenomannensis Episcopi Carmina Minora (Leipzig, 1969), 24.Google Scholar

62 De Conversione Saxonum Carmen, Poetae Latini aevi Carolini 1 (n. 51), VII, 380.Google Scholar

63 De Pippini Regis Victoria Avarica, Poetae Latini aevi Carolini 1, 116. Sobre estos versos — y otros — del período, que involucran ideología y literatura en la construcción de una política de estado, es provechoso conocer el análisis crítico de Vinay, , Medioevo Latino, 163–92.Google Scholar

64 Gesta Hludowici Imperatoris/Die Taten Kaiser Ludwigs , ed. Tremp, Ernst, MGH, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum 64 (Hannover, 1995), 200. Hummer, Hans J., Politics and Power in Early Medieval Europe: Alsace and the Frankish Realm, 600–1000 (Cambridge, 2005), 140, comenta: “One should treat with caution the claim in the preface that the ruler himself had ordered up the body of Old Saxon compositions. In addition, according to his biographer Thegan, Louis was antipathetic to the vernacular poems he had learned as a child: he was well educated in Latin and Greek, his literary sympathies were Latin Christian, and he had been the ruler of deeply Romanized Aquitaine before becoming emperor. Thegan's testimony has even led to speculation, now widely doubted, that Louis destroyed the vernacular lays and epics that Einhard claims Charlemagne had collected”. Por su parte, Goldberg, Eric Joseph, Struggle for Empire: Kingship and Conflict under Louis the German, 817–876 (Ithaca, NY, 2006), 180, señala que con aquellos “poetica carmina gentilia quae in iuventute didicerat” podría referirse “to a classical Roman poetry such as Virgil as well as to Frankish poetry”. Goldberg, ibid., 179, hace notar los problemas lingüísticos que enfrentaron Ludovico y Rabano Mauro en la parte este del Imperio, donde el “germánico” designaba una pluralidad de dialectos. Innes, Matthew, “‘He Never Even Allowed His White Teeth to Be Bared in Laughter’: The Politics of Humour in the Carolingian Renaissance”, Humour, History and Politics in Late Antiquity and the Early Middle Ages (n. 38), 138 y 145, afirma que Thegan conoce y sostiene un contrapunto con la biografía de Eginhardo sobre Carlomagno; particularmente, con respecto al rechazo de Luis por los carmina gentilia, es una respuesta a la aspiración de su padre por preservarlos.Google Scholar

65 A fines del siglo X o principios del XI, cuando Letaldo de Micy escribe su Within Piscator, el término sigue teniendo este sentido; en el prólogo asienta las diferencias entre fe cristiana y lengua oficial con la bárbara; refiriéndose a los ingleses (14–15), consigna los distintos registros de cultura: praesule Gregorio Christi pia cantica cantal, / barbarica dudum quae norat frendere lingua; ed. Florio, Rubén, Within Piscator (Córdoba, 2009), 8 y 114.Google Scholar

66 Véase n. 51, donde los textos de Modoino y de Alcuino citados responden suficientemente.Google Scholar

67 Poetae Latini aevi Carolini , 245.Google Scholar

68 Alcuino, , Epistolae (n. 48), n° 13, 39.Google Scholar

69 Alte spectare remite a la postura erecta del hombre, distinguiéndolo de los restantes animales (prona), pues le permite mirar hacia arriba. Deproost, Paul-Augustin, “Le martyre chez Prudence: sagesse et tragédie”, Philologus 143 (1999): 161–80, en 165, ha destacado el famoso cliché estoico de la postura erguida (“station droite”), propio del comportamiento del sabio estoico, determinante de un estado de seguridad interior (securitas); véase Fontaine, Jacques, “Un cliché de la spiritualité antique tardive: stetit immobilis”, Romanitas-Christianitas. Untersuchungen zur Geschichte und Literatur der römischen Kaiserzeit (Berlin-New York, 1982), 528–52. Alude al conocimiento del texto ciceroniano en época carolingia Riché, Pierre, “Divina Pagina, Ratio et Auctoritas”, Nascita dell'Europa ed Europa Carolingia: Un'Equazione da Verificare, Settimane di Studio del CISAM 27 (Spoleto, 1981): 719–63, en 731.Google Scholar

70 Vita Alcuini 1.5, ed. Arndt, W., MGH, Scriptores 15.1 (Hannover, 1887), 185: Virgilii amplius quam psalmorum amator conceditur puer Albinus. Google Scholar

71 Alcuino, , Epistolae , n° 13, 39. remate, El, Quid faciam? An … es un juego retórico exquisito que revela el refinamiento cultivado de ese círculo de intelectuales.Google Scholar

72 Jerónimo, San, Ep. 53.7: Maronem sine Christo possimus dicere christianum; Lactancio, , Div. inst. 1.5: Nostrorum primus Maro non longe fuit a veniate; cuius de summo Deo, quem mentem ac spiritum nominavit, haec verba sunt; Agustín, San, Acad. 3.4.9: poeta noster; y Civ. 7.9: nobilissimus Vergilii versus; 10.27: poeta nobilissimus; 15.9: nobilissimus eorum poeta Vergilius. Google Scholar

73 Poetae Latini aevi Carolini 1, XLV, 259; cf. Aen. 6.852–53.Google Scholar

74 Testard, Véase Maurice, “Observations sur le passage du paganisme au christianisme dans le monde antique”, Bulletin de l'Association Guillaume Budé 2 (1988): 140–61, en 152–59.Google Scholar

75 Así se deduciría de su recomendación a exponer la regla benedictina a los monjes de un monasterio británico en su lengua vernácula, Epistolae Karolini Aevi (n. 48), n° 19, 54: Saepiusque regula sancti Benedicti legatur in conventu fratrum et propria exponatur lingua, ut intellegi possit ab omnibus. La exposición doctrinal según la lengua del lugar, para su mejor comprensión, parece haber sido alentada por la iglesia; véase n. 49.Google Scholar

76 Magno, Gregorio, Moralia 27.11.21 (PL 76:411A): ecce lingua Britanniae, quae nil aliud noverat, quam barbarum frendere, iam dudum in divinis laudibus, Hebraeum coepit Alleluia resonare. Isidoro de Sevilla, Dif. 1.226 (PL 83:33C), especifica: frendere vero proprie dentes comprimere et concutere. Nigelo, Ermoldo, In Honorem Hludowici, 3.1483, ed. Faral, Edmond, Poème sur Louis le Pieux et Épitres au roi Pépin (Paris, 19642): (Francia) frendens; véase n. 65.Google Scholar

77 Un tal Juan de Salerno (siglo X), Vita sancti Odonis (PL 133:49): Nam Virgilii cum voluisset legere carmina, ostensum fuit ei per visum vas quoddam, deforis quidem pulcherrimum, intus vero plenum serpentibus, a quibus se subito circumvallari conspicit, nec tamen morderi, et evigilans serpentes doctrinam poetarum, vas in quo latitabant, librum Virgilii; viam vero per quam incedebat valde sitiens, Christum intellexit. Google Scholar

78 No puede haber libertad si hay repetición; anclarse en el pasado supone truncar el futuro; véase Florio, Rubén, “Iter Durum. Decurso del Viaje Heroico”, Literatura Iberoamericana y Tradición Clásica , eds. Oller, José Vicente Bañuls, Sánchez Méndez, J., Sanmartí Sáez, J. (Valencia, 1999), 182.Google Scholar

79 Ejemplifica este aspecto Bernardo de Chartres, cuyo pensamiento sobre las nuevas tendencias fue registrado por de Salisbury, Juan, Metalogicon 3, 4, eds. McGarry, Daniel D., Hall, J. B., Keats-Rohan, K. S. B., CCCM 98 (Turnhout, 1991): Dicebat Bernardus Carnotensis nos esse quasi nanos gigantium humeris insidentes, ut possimus plura eis et remotiora videre, non utique proprii visus acumine, aut eminentia corporis, sed quia in altum subuehimur et extollimur magnitudine gigantea. Google Scholar

80 Alcuino, , Epistolae (n. 48), n° 31, 73.Google Scholar

81 El capítulo 2 (“Imagining Classics”) de Chin, , Grammar and Christianity (n. 16), 1138, comienza con una frase significativa: “Learning to read is always a matter of learning to read something. Late ancient grammarians formed their discipline by teaching their students how to read the classics — or rather, by teaching their students how to read in a way that created classics. A wealth of material survives from late ancient grammatical culture, and the reading practices described in this material had a profound effect on late ancient ideologies of literacy and literature”. La enseñanza de cualquier contenido nunca fue inocente; al respecto, Marin, Louis, Le Portrait du Roi (Paris, 1981), 23, señala que: “Le discours est le mode d'existence d'un imaginaire de la force, imaginaire dont le nom est pouvoir. Le pouvoir est l'imaginaire de la force lorsqu'elle s'énonce comme discours de justice”.Google Scholar

82 Stroumsa, Véase Guy G., La fin du sacrifice. Les mutations religieuses de l'Antiquité tardive (Paris, 2005), 173–80, y Heather, Peter, “The Barbarian in Late Antiquity: Image, Reality, and Transformation”, Constructing Identities in Late Antiquity , ed. Miles, Richard (London, 1999), 236–37.Google Scholar

83 Prinz, Véase Friedrich, Da Costantino a Carlo Magno. La Nascita dell'Europa (Roma, 2004), 166. Buena revisión de conjunto sobre el proceso de recodificación literaria, que ocurre durante la Tardía Antigüedad hasta la renovación carolingia, en Wetherbee, Winthrop, “From Late Antiquity to the Twelfth Century”, The Middle Ages , eds. Minnis, A. J., Johnson, Ian, vol. 2 de The Cambridge History of Literary Criticism (Cambridge, 2005), 99–119.Google Scholar

84 Florio, Véase Rubén, “Dictis, non armis. Lucrecio y el código épico”, L'Antiquité Classique 77 (2008): 6971.Google Scholar