Hostname: page-component-848d4c4894-r5zm4 Total loading time: 0 Render date: 2024-06-29T08:21:13.027Z Has data issue: false hasContentIssue false

Galen, De motibus dubiis: Die lateinische Übersetzung des Niccolò da Reggio

Published online by Cambridge University Press:  29 July 2016

Von Carlos J. Larrain*
Affiliation:
Freiburg im Breisgau

Extract

Die hier zum erstenmal im Druck erscheinende, lateinische Übersetzung des Werkes Galens De motibus dubiis ist durch eine einzige Handschrift überliefert. Es handelt sich urn Vaticanus palatinus latinus 1211. Die Übersetzung stammt aus der ersten Hälfte des vierzehnten Jahrhunderts und wurde von einern zweisprachigen Arzt aus Reggio, Kalabrien, besorgt. Er dürfte griechischsprechendem Urnfeld entstarnrnen, worauf sein Farniliennarne Deoprepio, der auch der Name eines angesehenen Notars der Gegend war, hindeutet. Dokurnente der Zeit aus dieser Gegend zeigen, daß die griechische und die lateinische Sprache und deren jeweilige Schriftzeichen abwechselnd verwendet wurden.

Type
Articles
Copyright
Copyright © 1994 by Fordham University 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

Es werden folgende Werke zitiert und wie folgt abgekürzt: Die Werke des Averroes werden, wenn nicht anders angegeben, nach: Junt. = Aristotelis omnia quae exstant opera. Averrois Cordubensis in ea opera omnes, qui ad haec usque tempora pervenere commentarii… a Iacob Mantino in Latinum conversi … Marciantonii Zimarae philosophi … solutiones. Venetiis, apud Juntas 1562 (Frankfurt, 1962), und CCAA = Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem, The Medieval Academy of America (Cambridge, Mass., 1949 sqq.) zitiert. Avicenna, Canon totius medicinae, interpr. Gerardus Cremonensis (Lugduni, 1522); idem, Logica, Sufficientia, De animalibus. Super libros De animalibus Aristotelis, Opera 〈selecta〉, (Venetiis, 1508 apud Ottavianum Scottum; repr. Frankfurt, 1961); idem, De animalibus, interpr. Michael Scotus, apud Jo. et Greg. de Gregoriis (Venetiis, um 1500). Vgl. Hain-Copinger 2220. Avicenna wird ansonsten nach den vorhandenen Bänden von Avicenna latinus, ed. Simone van Riet, introd. G. Verbeke (Louvain, 1968 sqq.) zitiert. Bardong = K. Bardong, De causis procatarcticis libellus a Nicolao Regino in sermonem Latinum translatus (Leipzig/Berlin, 1937), CMG Suppl. II; Beccaria = Augusto Beccaria, I codici di medicina del periodo presalernitano (Roma, 1956); Chartier = Opera Hippocratis Coi et Galeni Pergameni, ed. Renatus Charterius Vindocinensis (Paris, 1679); CMG = Corpus medicorum Graecorum (Leipzig/Berlin, 1914 sqq.); Deichgräber = Karl Deichgräber, Die griechische Empiriker schule. Sammlung der Fragmente und Darstellung der Lehre (Berlin, 1930); Diels = H. Diels, Die Handschriften der antiken Ärzte, Abh. Akad. Berlin (1905, 1906, 1907); Durling, Census = Richard J. Durling, “A Chronological Census of Renaissance Editions and Translations of Galen,” Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 24 (1961): 230–305; Durling Add. I = idem, “Corrigenda and Addenda to Diels’ Galenica,” Traditio 23 (1967): 461–76; Durling Add. II = idem, “Corrigenda and Addenda to Diels’ Galenica II,” Traditio 37 (1981): 373–81; Fabricius bzw. Fabricius-Harles = Johann Albert Fabricius, Bibliotheca graeca (Hamburg, 1708–28), ed. Gottlieb Christophoro Harles (Hamburg, 1790–1809); Fichtner = Gerhard Fichtner, Corpus Galenicum, Verzeichnis der Galenischen und Pseudogalenischen Schriften (Tübingen 1990); Gal. = Galen: für Abkürzungen und Editionen der Werke siehe Larrain 1992, 234–50; Hain bzw. Hain-Copinger = Ludwig Hain, Repertorium bibliographicum (Stuttgart/Tübingen, 1826–38) und Walter Arthur Copinger, Supplement to Hain's Repertorium bibliographicum (London, 1895–1902); Ilberg = Johannes Ilberg, “Über die Schriftstellerei des Klaudios Galenos,” Rheinisches Museum NF 44 (1889); 47 (1892); 51 (1896); 52 (1897); Kalbfleisch = Karl Kalbfleisch, Galeni de causis continentibus libellus a Nicolao Regino in sermonem Lat. transl., Univ. progr. Marburg (Marburg, 1904) und ohne Einleit. in CMG Suppl. Or. II; idem, Galeni De victu attenuante liber (Leipzig, 1898), und CMG V 4, 2 (Leipzig/Berlin, 1923); K = Kühn = C. G. Kühn, Galeni opera omnia (Leipzig, 1821); Larrain 1991 = Carlos J. Larrain, “Ein unbekanntes Exzerpt aus Galens Timaioskommentar,” Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 85 (1991): 9–30; Larrain 1992 = idem, Galens Kommentar zu Platons Timaios (Stuttgart, 1992); Larrain 1993 = idem, “Ein bislang unbekanntes griechisches Fragment der Galen zugeschriebenen Schrift Περάπóρων κινήσεων (De motibus dubiis),” Philologus 137 (1993): 265–73; Lo Parco = Francesco Lo Parco, “Niccolò da Reggio Antesignano del Risorgimento dell’ antichità ellenica nel secolo XIV da Codice delle Bibliotheche italiane e straniere e da documenti e stampe rare,” Memoria letta alla R. Accademia di Archeologia, Lettere e Belle Arti di Napoli, estratto dagli Atti R. Accademia Arch. Lett. Bell. Arti, NS 2: 243–317 (Napoli, 1913); Maimonides, Aphorismi = Moses Maimonides, Aphorismi secundum doctrinam Galeni, Daran: Joh. Damascenus, Aphorismi; Muham. Rhazes, De secretis in medicina et Aphorismi; Hippokrates, Capsula eburnea, lat. von Gerardus Cremonensis (Bologna, 1489), vgl. Hain-Copinger 10524; MT = Die Übersetzung des Marcus Toledanus; Nemesius = Nemesius Emesenus, De natura hominis, ed. Ch. F. Matthaei (Halle, 1802; repr. Darmstadt, 1967); NR = Die Übersetzung des Niccolò de Reggio; Rhazes = Rhazes, Muhammad b. Bakr b. ‘Abdalqāhir ar-Rāzī, Liber Helchavy id est Continens artem medicinae, lat. vers. Feragius Salernitanus, ed. Johannes Bugatus et Johannes Britannicus (Brixiae, 1486; 〈Hain-Copinger 13901: Venetiis (per Bonet-Locatell), 1506〉); Sabbadini = R. Sabbadini, “Le opere di Galeno tradotta da Nicola de Deoprepio di Reggio,” in Studi storici e giuridici dedicati ed offerti a Federico Ciccaglione nella ricorrenza del XXV anniversario del suo insegnamento (Catania, 1910), 2:15–24; Schmutte = Galeni, De consuetudinibus, ed. Schmutte, arab. Pfaff (CMG Suppl. 3, 1941); Schöne = Hermann Schöne, “Galenus De partibus artis medicativae. Eine verschollene griechische Schrift in Übersetzung des 14. Jahrhunderts,” Festschrift der Universität Greifswald zum Rektoratswechsel am 15. Mai 1911 (Greifswald, 1911); Schuba = L. Schuba, Die medizinischen Handschriften der Codices Palatini Latini in der Vatikanischen Bibliothek (Wiesbaden, 1981); Thorndike = L. Thorndike, “Translations of Works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio (c. 1308–45),” Byzantina Metabyzantina 1 (1946): 213–35; TK = L. Thorndike und P. Kibre, A Catalogue of Incipits of Medieval Scientific Writings in Latin (London, 19632); Weiss = R. Weiss, “The Translators from the Greek of the Angevin Court of Naples,” Rinascimento 1 (1950): 195–226; Wille = Irmgard Wille, “Überlieferung und Übersetzung. Zur Übersetzungstechnik des Nikolaus von Rhegium in Galens Schrift De temporibus morborum,” Helikon, Rivista di tradizione e cultura classica dell'universitá di Messina 3 (1963): 259–77; TZ = Tabula Zimarae = Marcantonius Zimara bzw. Tabula dilucidationum in dictis Aristotelis et Averrois, De littera G, Galenus. Bei Averroes (siehe oben) Junt. Suppl. III, 149–52. Google Scholar

1 Durling, Add. I, 472, Nr. 116a, liest z. B. vom selben Schreiber, “Digeritur tyriaca ut plurimum quidem,” wo Thorndike, 222, “Gignitur tyriaca ut pessimum quiddam” liest. Oder anderswo bringt Durling (1.1.468 Nr. 66), “Quale animalibus est que sunt aetates,” wo Thorndike, 231, “Quale a tribus est que sunt aetates” notiert. Aber nicht nur Durling und Thorndike, in unserem Jahrhundert, interpretieren die Schrift der Hs. Vat. palat. lat. 1211 stark voneinander abweichend, sondern auch der Editor eines anderen Textes derselben Hs. in der lateinischen Ausgabe Galens (Venetiis, 1490), Diomedes Bonardus, medicus Brixiensis (Brescia), kommt zu anderen Ergebnissen als der moderne Herausgeber; vgl. dazu Schmutte, XXIII. Die verschiedenen Incipit mehrerer Werke sind auch ein Anzeichen dafür, daß die Schrift nicht einheitlich interpretiert worden ist.Google Scholar

2 Vgl. Lo-Parco, 275 sq., der Niccolòs Stil folgendermaßen charakteriziert: er verursache durch seine Übersetzung der griechischen Partikel “… se non una degenerazione del pensiero degli scrittori tradotti, un vero pervertimento del periodare latino, che rifugge dalle frequenti spezzature le quali ne guastano l'intima connessione delle frasi, dote precipua ed essenziale della sua natura. Ma, ciò dicendo, più che una deficienza, io rilevo un fatto, poichè Niccolò mostra di non aver avuta alcuna pretesa di stilista e di conoscitore delle eleganze e delle bellezze dei classici scrittori di Roma: egli scrisse il latino popolare più schietto, limitandosi ad osservare dell'antico idioma quasi esclusivamente le desinenze dei verbi e dei nomi, il reggimento delle proposizioni, l'uso dei casi e qualche altra cosa di secondaria importanza … Inoltre sono frequenti dei periodi in cui il traduttore, trasgredendo ogni norma di struttura sintattica, e, mettendo in non cale il lessico non solamente della pura, ma anche della bassa latinità, adopera un caratteristico linguaggio, che mostra chiaramente le tracce del volgare italiano, la cui esistenza nella Calabria, durante il secolo xiv, attestata da notevoli documenti, a me pare sia irrefutabilmente provata dalle traduzioni di Niccolò.”Google Scholar

3 Vgl. besonders: Lo-Parco, 268–75; Deichgräber, 7–15; Wille, 262–77; Schmutte XXII–XXIV; Kalbfleisch, De victu attenuante 31–32. Dazu noch Weiss, 233; Durling, Census, 233.Google Scholar

4 Eine Aufstellung der Galenischen Übersetzungen von Niccolò da Reggio habe ich zusammen mit der vorliegenden Untersuchung ausgearbeitet. Aus Platzgründen kann sie hier nicht gedruckt werden. Sie enthält: (1) die Namen aller von Niccolò übersetzten “galenischen” Werke; (2) die griechischen Handschriften, die diese griechischen Texte aufbewahren; (3) die lateinischen Handschriften, die lateinische Übersetzungen (auch von anderen Übersetzern) dieser Werke enthalten; (4) die alten (bis ca. 1530 entstandenen) Drucke, die die lateinischen Übersetzungen des Niccolò da Reggio enthalten. Die Nummer (“Nr.”), mit denen die Werke in der Folge angesprochen werden, beziehen sich auf diese Liste. Die Nummern stimmen bis auf die letzten beiden mit der Liste bei Thorndike 1.1. überein.Google Scholar

5 Vgl. z. Bardong, B., VIII, Schmutte, XII. So z. B. sind unter anderem die Unterschiede in den Incipit des Werks Nr. 32 auf der Liste nicht nur auf Kopistenfehler zurückzuführen. Obwohl sie verschiedene Formulierungen enthalten, werden alle Niccolò zugesprochen.Google Scholar

6 Siehe oben Anm. 4.Google Scholar

7 Siehe oben Anm. 4.Google Scholar

8 Diese Angaben verdanke ich Prof. Durling, der mir freundlicherweise eine Abschrift der betreffenden Seiten seines CTC-Artikels (= Catalogus Translationum et Commentariorum etc., Union Académique internationale [Washington, D.C.]) zur Verfügung gestellt hat.Google Scholar

9 Angegeben ist die Stelle in der Hs. nach Blatt, Spalte und Zeile sowie die Stelle in der vorliegenden Ausgabe (Intro. bzw. Kapitel und Zeile).Google Scholar

10 Es wird die Nummer bei Fichtner, Corpus Galenicum, und gegebenenfalls die Stelle nach der Ausgabe Kühn angegeben.Google Scholar

11 Vgl. Jo. Ilberg, NF 52 (1897): 596 sq.Google Scholar

12 Dieses Verzeichnis umfaßt eine willkürliche Auswahl griechischer Wörter, die hinter den von Niccolò benutzten, lateinischen Wörtern stehen, die ihrerseits in der Regel in keinem lateinischen Wörterbuch zu finden sind. Es wird die Stelle in der Hs. und in der vorliegenden Ausgabe (vgl. oben Anm. 9) angegeben.Google Scholar

13 Vgl. Larrain 1992, 109 sqq. und bes. 118, 4/5.Google Scholar

14 Die Schrift wird hier nach Intro. (bzw. cap. I–X) und Zeilenzahl der vorliegenden Ausgabe zitiert.Google Scholar

15 Vgl. oben “Griechisches Glossar.”Google Scholar

16 Vgl. z. Gal, B. Motu musc. II 5 sqq.: IV 440 sqq. K; Nemesius 249, 4–250, 1 M: δὲ καὶ ἄλλως τὰς κατὰ τὸ δυνάμεις καὶ τὰς μὲν λέγουσι ψυχικάς, τὰς δὲ φυσικάς, τὰς δὲ ζωτικάς. φυσικὰς δὲ καὶ ζωτικὰς τὰς ἀπροαιρέτους. καὶ εἰσὶ ψυχικαὶ μὲν δύω, ἥ τε καθ’ ὁρμὴν κίνησιν καὶ ἡ αἴσθησις. δὲ καθ’ ὁρμὴν κινήσεως εἴδη τρία· τό τε μεταβατικὸν καὶ κινητικὸν σώματος παντὸς καὶ τὸ φωνητικὸν καὶ τὸ ἀναπνευστικόν, γὰρ καὶ καὶ μὴ . φυσικαὶ δὲ καὶ ζωτικαὶ αί οὐκ εφ’ , ἀλλὰ καὶ ἑκόντων καὶ ἀκόντων γινόμεναι ὡς ἡ θρεπτικὴ καὶ αὐξητικὴ καὶ σπερματικὴ φυσικαὶ καὶ ἡ σφυγμικὴ ζωτικὴ .Google Scholar

17 Es wird sich weiter unten zeigen, daß diese natürlichen Bewegungen nichts anders sind als die Bewegungen “secundum impetum.” Vgl. auch Griechisches Glossar.Google Scholar

18 Vgl. diese Frage oben in der Übersicht Intro. unter b).Google Scholar

19 Vgl Nemesius, 255, 10 sq. M: πάλιν . ἐν τὸ ψυχικὸν συνεπλάκη .Google Scholar

20 Vgl. z. Gal, B. Usu resp. II 465 sq. K.Google Scholar

21 Vgl. Nemesius 249, 4 sqq.; siehe oben Anm. 16.Google Scholar

22 Vgl. oben unter “Griechisches Glossar”: motus obedientes non solum impetibus animalium sed etiam fantasiis que secundum cogitationes fiunt 59vA 42/43: V 10/11, motus obediens electioni 59vB 13: V 38; 59vB 19: V 52, ?motus qui〈 absque electioni non fit 60vB 28: VIII 15/16, ?operationes〈 que secundum nostram electionem 60rB 2/3: VII 7, particulae animalibus ?motionibus〈 et electioni obedientes 60vB 26/27: VIII 8/11.Google Scholar

Es ist gerade diese merkwürdige Trennung der Bewegungen καθ’ ὁρμήν von den Bewegungen κατὰ προαίρεσιν, die dazu geführt hat, daß Nemesius beide Termini als zwei verschiedene Bezeichnungen für dieselbe Sache betrachtet. Vgl. Nemesius 250, 5–11 M: Περὶ καθ’ ὁρμὴν ἢ κατὰ προαίρεσιν κινήσεως ἥτις ἐστὶ . ἡστιν κατὰ προαίρεσιν ἢ καθ’ ὁρμὴν κινήσεως ἀρχὴ μὲν ὁ ἐγκέφαλος καὶ ὁ μυελός, ἐγκεφάλου μέρος ὢν καὶ αὐτός· ὄργανα δὲ τὰ ἐκ τούτων πεφυκότα καὶ οἱ σύνδεσμοι καὶ οἱ μύες. Auch die Übersetzung des Marcus Toledanus unterscheidet beide Ausdrücke nicht. Er übersetzt sowohl καθ’ ὁρμήν (in Intro. 137, 150, III 66, III 98, 158; V 10) als auch κατὰ προαίρεσιν (in I 37 sq., 86 sq.; III 23, 70, 204; IV 84) mit motus voluntarius oder gleichartigen Ausdrücken. Daß Galen diese differenzierte Ausdruckweise benutzt, kann man u. a. aus Larrain 1992, 118, 5 und 120 Anm. 38, ersehen (vgl. dort weitere Belege).Google Scholar

23 Vgl. z. Gal, B. Motu musc. II 5: IV 442, 14K.Google Scholar

24 Der Text benutzt dabei auch jeweils die Wörter “fantasiae” (III 127) und “cogitationes” (III 15, 184, 207) oder beide zusammen (V 10). Vgl. dagegen Gal. Fac. nat., Script. min. III 121, 15 sq.Google Scholar

25 Vgl. Larrain 1992, 118: ὅτι τὸ τρέφεσθαι καὶ αὐξάνεσθαι καὶ ἄχρι περ ἂν ἡ σώματος ἀντέχῃ σύστασις, οὐδὲν ἡττον ὑπάρχει κἀκείνοις. ὁ δὲ μόνος ἐστὶ ἐν θειότητος. ὅτι δὲ καὶ δεσπόζει ζῴου παντός, εὔδηλόν ἐστιν τὴν καθ’ ὁρμὴν κίνησιν ὑπ’ γίνεσθαι. μὲν γάρ, ὅτε χρὴ , χρὴ τὸν λογισμόν, διὰ τὡν νεύρων ὡς δι’ τὰ μόρια σώματος. αὐτὸς ἐστιν ὁ κατὰ τὸ [καθ’ ὁρμὴν κινήσεων καὶ αἰσθήσεων] ἡγεμών τε καὶ ἄρχων, καὶ τὸ παρέδοσαν ὑπηρεσίαν ξυναθροίσαντες οἱ θεοί. Dazu noch Nemesius 293, 2 sqq. M, der die Auffassung widerlegt, die Seele der καθ’ ὁρμήν-Bewegungen sei die Heimarmene.Google Scholar

26 Vgl. dagegen Gal. Fac. nat., Script. min. III 121, 9.Google Scholar

27 Vgl. Nemesius, 241, 9 sqq. M: ἐξ ἐγκεγάλου μὲν ὄντος κινήσεώς τε καὶ αἰσθήσεως, τὸ ἐξ ἥπατος δὲ ὄντος αἵματός τε καὶ , ἡ φλέψ, τὸ αἵματος· ἐκ καρδίας οὔσης , ἡ ἀρτηρία, τὸ πνεύματος. Dazu noch Avicenna, Canon medicinae, Liber I, Fen I, Doctr. VI summa, cap. 1, fol. 21v col. B–22r col. A.Google Scholar

28 Vgl. Nemesius, 236, 10 sqq. M.Google Scholar

29 Niccolò übersetzt hier “mentem” (VII 146). Das von Galen benutzte Wort dürfte gewesen sein.Google Scholar

30 Es ist zu bemerken, daß Maimonides hier das Richtige getroffen hat, wenn er diese Passage zitiert. Denn diese scheinen die eigentlichen ἄποροι κινήσεις zu sein.Google Scholar

31 Vgl. Larrain 1992, 125 sqq.Google Scholar

32 Bei NR heißt es hier “mandibulis,” bei MT, vielleicht an dieser Stelle richtiger, “vole pedum.”Google Scholar

33 Für weitere Belege zur “philosophischen Theorie,” vgl. Larrain 1992, 127.Google Scholar

34 Vgl. dazu auch Larrain 1993, 265 Anm. 3.Google Scholar

35 Bis auf die Beobachtung in II 50–54, die aber durchaus auf einen Kopisten—oder einen Interpretationsfehler zurückgehen kann, sind in der Schrift m. E. keine grundsätzlich falschen anatomischen Beobachtungen enthalten.Google Scholar

36 Vgl. z. B. Avicenna latinus, Hrsg. van Riet (Louvain, 1968 sqq.). Dort Bd. VI In Arist. GC seu Liber tertius naturalium (1987), Preface (Verbeke), bes. 55, 61, 63.Google Scholar

37 Vgl. z. Pattin, B. A., “Le liber de causis,” Tijdschrift voor Philosophie 28 (1966): 90–203, bes. 97 sq., 158 und 174.Google Scholar

38 Vgl. dazu u. a. Kurt Flasch (Hrsg. u. Übers.), Aufklärung im Mittelalter? Die Verurteilung von 1277 (Frankfurt, 1989). Dort bes. Nr. 30, 79, 106 aber auch andere Stellen.Google Scholar

39 Nemesius hat viele andere Werke Galens gekannt und zitiert (vgl. z. Skard, B. E., Nemesiosstudien, Symbolae Osloenses 15–18 und 22, 1933 sqq.) und verfügte vielleicht über einen ausführlicheren Text als wir. Das dürfte der Grund dafür sein, daß man mit Nemesius wichtige und für das Verständnis unerläßliche Ergänzungen an unseren Text anbringen kann, wie unten in den Anmerkungen zu sehen ist.Google Scholar

40 Dabei ist u. a. folgendes zu beobachten: Galen zitiert in De motibus dubiis zweimal sein Werk De usu partium; in De usu partium (vgl. X 10: II 90, 15–16 H) äußert er seine Absicht, ein Werk De motibus dubiis direkt im Anschluß zu schreiben. Dergleichen läßt sich freilich leicht erklären, wenn man davon ausgeht, daß Galen De motibus dubiis tatsächlich in Anschluß an De usu partium verfaßt hat. Eine ähnliche Erklärung gelingt in einem anderen Fall aber nicht: In De anatomicis administrationibus (IV 3: II 433, 10–11 und 443, 13–14 K) nimmt Galen auf De motibus dubiis zunächst wie auf ein bereits vorhandenes Werk Bezug. Später aber (vgl. XI 10: 102 und XI 12: 107 Duckworth) äußert er, daß er vorhabe, ein Werk De motibus dubiis zu schreiben. Man muß den Eindruck gewinnen, er habe von De anatomicis administrationibus die späteren Bücher vor und die früheren nach De motibus dubiis geschrieben. Andererseits wiederum zitiert er in De motibus dubiis dreimal sein Werk De anatomicis administrationibus, darunter zweimal mit Angabe des für die zitierte Stelle maßgeblichen Buches (Buch II und Buch X). Als Erklärung müßte man hier von zwei Redaktionen für beide Werke ausgehen, die durch den Brand oder die Brände in Galens Bibliothek allerdings eine gewisse Warscheinlichkeit für sich hätten.Google Scholar

41 Vgl. Gal. Synops. puls. IX 458, 15 sqq. K.Google Scholar

42 Vgl. Larrain 1993: mg.: ’Αλλὰ καὶ ὁ σοφώτατος πάλαι καὶ Γαληνὸς Ἔλλην δὲ καὶ ἐν περὶ ἀπόρων κινήσεων τάδε φησί· πρώτη μὲν ζήτησις περὶ φαινομένων κινήσεων ἐστίν, γε ἐνέργειαι μορίων εἰσὶ ἢ κατὰ πάθος γίνονται; δὲ ἐνεργείας μὲν ὅσαι δραστικαὶ καὶ ποιητικαὶ τε καί εἰσι, πάθη δὲ τὰ ἀπὸ τούτων ἀποτελούμενα εἰς ἕτερα· νοήσαις δ’ ἂν ἐξ ἑνὸς παραδείγματος ἑκατέρου τὴν φύσιν, αἱ κινήσεις κώλων ἐκτεινομένων τε καὶ καμπτόμένων εἴς τε τὰ πλάγια παραγιγνόμεναι τείνονται κατὰ τὰς διαρθρώσεις , ἐν χερσὶ μὲν κατ’ καὶ καρπὸν καὶ δακτύλους, ἐν σκέλεσι δὲ κατὰ γόνυ καὶ καὶ δακτύλους. Cf. die Fortsetzung weiter unten Anm 2. Der Text ist in einen theologischen Traktat zum Hesychasten-Streit (ὅτι ὁ ’Ακίνδυνος πρὸς ἄλλοις καὶ τὸ ἐν Θαβωρίῳ πρὸς ἐκλάμψαν ἁγίοις ἀποστόλοις κτίσμα καὶ συμβεβηκὸς διδάσκει ὥσπερ τὸ ἐν νέφει γινόμενον τόξον ἐν ) eingegliedert, der kurz vor 1347 verfaßt und in der Hs. athonit. 3728 ?Lambros〈, Dion. 194, fol. 344v niedergeschrieben worden ist (Verfasser und Schreiber: Neophytos Prodromenos).Google Scholar

43 Vgl. Larrain 1993: καὶ μετ’ ὀλίγα· διὰ μὲν γίγν?ονται αί〈 κινήσεις κώλων οὐ μὲν ὑπ’ γὰρ κινούντων αὐτὰς ὡς τὴν μὲν κίνησιν ἐνέργειαν, αὐτὴν δὲ πάθος, ἅμα μὲν γὰρ γίνεται τὸ πάθος πασχόντων καὶ ?ἡ〈 ἐνεργούντων ἐνέργεια, διαφέρει δέ τὸ μὲν ἐξ τὴν κίνησιν ἔχειν, τὸ πάσχον δὲ ἐξ ἑτέρου. Vgl. dazu noch Gal. Fac. nat., Script. min. III 105: ἔργον δὲ δηλονότι τὸ γεγονὸς ἤδη καὶ συμπεπληρωμένον ὑπὸ ἐνεργείας τὸ , τὴν σάρκα, τὸ ἐνέργειαν δὲ τὴν δραστικὴν ὀνομάζω κίνησιν καὶ τὴν ταύτης αἰτίαν δύναμιν. ἐπεὶ γὰρ ἐν τὸ σιτίον γίγνεσθαι παθητικὴ μὲν ἡ σιτίου, δραστικὴ δ’ ἡ φλεβὸς γίγνεται κίνησις, ὡσαύτως δὲ κἀν μεταφέρειν τὰ μὲν ὁ δὲ τὰ , τὴν μὲν φλεβὸς καὶ κίνησιν ἐνέργειαν φημι, τὴν δὲ σιτίων τε καὶ σύμπτωμά τε καὶ πάθημα· τὰ μὲν γὰρ , τὰ δὲ φέρεται.Google Scholar

44 Vgl. auch Avicenna, De animalibus XII 7: fol. 47v col. A supra (ed. 1508).Google Scholar

45 Zu πάθος, ἐνέργεια vgl. Nemesius 216, 12 sqq. Gal. PHP 491, 12–14 und 192, 3–6 Müller.Google Scholar

46 Vgl. Gal. Motu musc. II 7: IV 456 sqq. K.Google Scholar

47 Vgl. Nemesius 250, 1 M: καὶ ἡ σφυγμικὴ (sc. δύναμις) ζωτικὴ . Dazu Gal. Motu musc. II 5: IV 442, 17 sqq. K.Google Scholar

48 Vgl. Bardong, Galeni De causis procatarcticis S. 2, 11: ars longa.Google Scholar

49 Vgl. Gal. Motu musc. II 9: IV 458 sq. K.Google Scholar

50 Vgl. Gal. Motu musc. II 6: IV 454 sqq. K.Google Scholar

51 Vgl. Nemesius, 253, 14–254, 4 M: καὶ ἡ ἀναπνοὴ δὲ ἐστιν ἔργων, καὶ γὰρ εἰσιν οἱ διαστέλλοντες τὸν θώρακα τὸ κυριώτατον ὄργανον, καὶ ἡ ἀθρόα καὶ στεναγμώδης ἀναπνοὴ ἐπὶ μεγάλαις λύπαις γινομένη ψυχικὴν δείκνυσι τὴν ἐνέργειαν· ἐφ’ δὲ καὶ αἱ κατὰ τὴν χρείαν μεταβολαί. Ibid. 255, 10–15 M: πάλιν (sc. ἐν ) τὸ ψυχικὸν συνεπλάκη . δι’ ἀρτηρίας γὰρ τὴν ἐνέργειαν , ὀργάνου καὶ ἀεὶ κινουμένου, ἵνα μηδέποτε ἐκλίπῃ τὸ ἔργον , ὡς οὐδὲ ἄλλων . ὅθεν τινὲς οὐ συνιέντες, φυσικὴν ἐνόμισαν τὴν ἀναπνοήν. Vgl. dazu Gal. Motu musc. II 8: IV 455, 11 sqq. K.Google Scholar

52 Vgl. Nemesius 249, 7–8: καὶ εἰσὶ ψυχικαὶ μὲν δύω, ἥ τε καθ’ ὁρμὴν κίνησιν καὶ ἡ αἴσθησις. Vgl. auch weiter unten VII 184 sq.Google Scholar

53 Averroes, , In Arist. Metaphys. VII co. 31, Junt. VIII 181F: Et in hoc differunt istae virtutes generativae, quas medici vocantinformativas a virtutibus naturalibus, quae sunt in corporibus animalium. Istae enim agunt non actione intellectus operativi, sed agunt per instrumenta terminata et membra propia. Virtus autem informativa non agit per membrum proprium. Et ideo dubitat Galenus et dicit nescio utrum ista virtus sit creator an non. sed videtur non agit nisi per calorem qui est in semine: non ita quod sit forma in eis, sicut anima in calore naturali, sed ita quod sit inclusa in eis sicut anima est inclusa in corporibus coelestibus. Et ideo Aristoteles magnificat hanc virtutem et attribuit illam principiis divinis non naturalibus. Sed istam virtutem esse intelligentiam separatam est impossibile (: se intelligere dum separata est, est impossibile). Tabula Zimarae ?10〈: Galenus dubitavit utrum virtus informativa esset creator aut creatura. 7 Meta. com. 3?1〈 et vide ibi causam. (Averr. Destructio Destructionum Disp. 3; Junt. IX 58 F ?Chartier II 70 [7]〈.). Vgl. dazu Creator = τεχνίτης Gal. Fac. nat., Script. min. III 160, 14–162, 11; διαπλαστικὴ δύναμις Gal. Fac. nat., Script. min. III 111, 25; ibid. 160, 10 und Gal. Elem. Hipp. II 1: 60, 3 sqq. Helm.; Gal. Mixt. II 6: 80, 6. Helm.Google Scholar

Averroes, Destructio destructionum III, Junt. IX 58F: Et quoniam causae non procedunt apud eossc. philosophosin infinitum, posuerunt causam agentem primam permanentem. Et aliqui eorum dixerunt quod ista causa sunt corpora coelestia: et aliqui posuerunt esse principium abstractum cum corporibus coelestibus: et aliqui posuerunt hanc esse primum principium: et aliqui posuerunt esse sub eo et contenti sunt generari corpora simplicia ex coelo et principiis corporum coelestium: quoniam necesse est apud eos etiam ut ponant eis causam agentem. In eo autem quod est sub corporibus coelestibus ex rebus generabilibus ad invicem animatis, necesse est, ut ponant praeter animam aliud principium, quod tribuat animam (: et est tribuens animam), et influat (: et influens) formam et scientiam, quae videntur in entibus, et est id quod appellat Galenus facultatem (:virtutem) informatricem (:informativam); et nonnulli (: et aliqui horum) posuerunt hanc facultatem (:virtutem) principium abstractum, alii (:et aliqui) posuerunt eam intellectum, alii (:et aliqui) animam, alii (:et aliqui) corpus coeleste, alii (:et aliqui) primum; et appellavit Galenus hanc virtutem creatorem, et fuit ei dubium utrum sit Deus aut aliud; et hoc totum est in animalibus, et plantis habentibus semina, sed in aliis ex plantis et animalibus, non proiicientibus semina, manifestum est eis indigere hoc principio multo magis, et hoc est id, ad quod pervenit speculatio entium (: eorumsc. philosophorumde entibus), quae sunt sub coelo. Tabula Zimarae ?11〈: Galenus dubitavit an virtus dans animam sit Deus, aut aliud. ibidem dispu. 3 in fol. 18 dub. et 7 Meta. commen. 31. Chartier II 70 [7], Fabricius V 456 [7], Gal. dubitavit an virtus dans animam sit Deus aut alius. Dazu noch Gal. Mixt. II 6: 79, 6. sqq. 18 sqq. Helm.Google Scholar

54 Vgl. Larrain 1992, 70, mit weiteren Belegen. Vgl. auch Averroes, In physicis, Disp. I Junt. IX 130 I und ibid. Disp. 3, Junt. IX 145 F, (nicht in TZ): Verumtamen defendenti permanentiam animae et numerationem eius est dicere quod sit ex materia subtili: et est calor animalis, qui influitur a corporibus coelestibus: et est calidum, quod non est ignis, nec est in eo principium ignis, sed in eo sunt animae informantes corpora, quae sunt hic et animas existentes in illis corporibus. Et nullus philosophorum contradicit quin in elementis sit calor coelestis, deferens virtutes generantes animal et plantam. sed aliqui appellant has virtutes naturales coelestes: Galenus vero appellat eam virtutem informantem et aliquando appellat eam creatorem et dicit quod ipse tenet quod sit hic agens animalis sapiens, id creans. et hoc apparet ex anatomia. Ubi vero existit hoc agens et quid sit, est quid nobilius quam possit homo id scire. Et ex hoc assumpsit rationem Plato, quod anima sit separata a corpore, quoniam ipsa est creatrix eius et informatrix. nam si corpus esset conditum in esse eius, non crearet nec informaret illud. et haec quidem anima scilicet creatrix magis apparet in animali non generante, postea in generante. nam nos quemadmodum scimus quod anima sit quid additum calori elementali, cum calor, in eo quod est calor non est de natura eius ut efficiat operationes ordinatas intelligibiles, sic etiam scimus quod calor, qui est in spermatibus, non est ei sufficientia ad creationem et informationem. et nulla est differentia apud eos quod sint in elementis animae, creantes quamlibet speciem specierum repertarum in animali, et plantis, et mineralibus, et totum, quod opus est in esse eius et permanentia cum regione et quod sint virtutes conservantes eam. Hae autem animae aut erunt tamquam mediae inter animas corporum coelestium et animas quae sunt hic in corporibus sensibilibus et habebunt absque dubio in animalibus quae sunt hic et corporibus dominium et hinc ortus est sermo de parte. Google Scholar

Dazu noch Avicenna, Canon med. Lib. I, Fen I, Doctr. VI summa, cap. 2, fol. 22r col. A und ders. Logica III fol. 12v col. A (ed. 1508); De natura animalium, III De animalibus. De ortu venarum, fol. 31r col. A–31v col. A. (ed. 1508): fol. 5r–v (ed. ca. 1500) und IX 2: De mora spermatis in matrice et conceptu embrionis, fol. 41v col. A–42r col. A (ed. 1508): fols. 20r–21r (ed. ca. 1500) sowie cap. 3, fol. 42r col. B sqq. (ed. 1508), fol. 21v (ed. ca. 1500) und cap. 4 De membris consimilibus etc. Ibid., X 5 fol. 43v col. B imo. Ibid. XVI fol. 61r col. B ?In Arist. GA II 3: 736b 35 sqq.〈: et illa virtus etc.Google Scholar

55 Vgl. Larrain 1992, 140: ὅτι δι’ ὅλου κόσμου τὴν ψυχὴν διεληλυθέναι φησὶ ὁ Πλάτων λέγων οὕτω: ψυχὴν δὲ εἰς τὸ μέσον θεὶς διὰ παντὸς ἔτεινεν. εἴπερ διὰ παντός φησι κόσμου τετάσθαι τὴν ψυχὴν , πολὺ δήπου λλον διὰ ἡλίου.Google Scholar

56 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 111 25; 160, 10; Gal. Elem. Hipp. II 1: 60, 3 sqq. Helm.; Gal. Tim. Comm., Larrain 1992, 118: ὁ δὲ μόνος ἐστὶ ἐν θειότητος. ὅτι δὲ καὶ δεσπόζει ζῴου παντός, εὔδηλόν ἐστιν ἐκ τὴν καθ’ ὁρμὴν κίνησιν ὑπ’ γίνεσθαι.Google Scholar

57 Diese wird in Gal. Motu musc. II 5: IV 440 sqq. K. dem λογισμός und der διάνοια gleichgestellt.Google Scholar

58 Für Belege zu dieser Auffassung Galens, vgl. Larrain 1993, 70 sqq.Google Scholar

59 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. minor. III 102, 10 und 16.Google Scholar

60 Vgl. Larrain 1992, 70. Averroes, der diese Schrift offensichtlich kannte, verteidigt Aristoteles gegen Galens Auffassung: Vgl. Averr., In Arist. GA III 11, Iunt. VI 2, 109F, ?nicht in der Tabula Zimarae〈: Materiae harum specierum generantur ex mixtione facta a corporibus coelestibus in elementa eorumque (virtus informativa). Et est dicendum quod materiae harum specierum generantur ex mixtione facta a corporibus coelestibus in elementa eorumque ?…〈 Et hoc subjectum ingreditur definitionem virtutis, quae appellatur informativa apud Galenum. Et Arist. vocat eam animam. cuius efficiens apud ipsum est sol et ceterae stellae: sed apud alios est forma separata, quam Plato vocat ideam et multi ex secta Peripateticorum appellant eam colcodeam (sive datricem formaefortasse εἰδοποιητική vel εἰδοποιός〉). Vgl. dazu noch Gal. Fac. nat., Script. min. III 120, 22–25.Google Scholar

61 Vgl. Larrain 1992, 70.Google Scholar

62 Gal. Elem. Hipp. I 5: 28, 5–29, 7 und 32, 6–18 Helm. Ibid, I 7: 44, 6–11 H.; ibid. I 9: 49, 23–57, 17 bes. 55, 15–20 Zu, H. dem Ausdruck vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 120, 16: οὐσίαν ὐποβεβλημένην γενέσει καὶ .Google Scholar

63 Vgl. Gal. Fac. nat., Scrip. min. III 104: γὰρ ‘Ιπποκράτης〈 ἴσμεν τε καὶ φιλοσόφων ἀποδεικνύειν ἐπεχείρησε τέτταρας τὰς πάσας δραστικὰς εἰς ἀλλήλας ποιότητας, ὑφ’ γίγνεταί τε καὶ φθείρεται πάνθ’, ὅσα γένεσίν τε καὶ φθορὰν ἐπιδέχεται.Google Scholar

64 Vgl. Larrain 1992, 68 sq. und 126 Anm. 16. Dort weitere Belege. Vgl. dazu Gal. Fac. nat., Script. min. III 161, 15.Google Scholar

65 Averroes, In Arist. GA II 3, Junt. VI 2, 75I–76D: Et non possumus ullo pacto dicere animam inesse semini, neque etiam possumus dicere ipsum nullam habere animam: sed bene possumus dicere ipsum habere potentiam animatam … Neque ignem tamen esse dicere possumus neque ab igne originem ducere … Calor vero animalium et calor, qui ad solem relatus est, aperte videntur constituere corpora animata eaque generare … Ex his modis apparet id quod dicit Arist. sc. quod semini inest virtus efficiens principium vitae: quae nec est ignis nec ab igne oritur: neque est sufficiens huiusmodi virtus efficere animatum absque sole et corporibus coelestibus. causae namque infinitae impossibile est quin reducantur ad principium aeternum. Neque possumus dicere ipsam esse substantiam separatam cum eius actio fiat cum instrumento vitali. apparet enim opus substantiae separatae fieri ex se, non per aliud. quod autem agit organo, eius operatio est per aliud. Hanc quidem virtutem appellat Galenus informativam et non est anima nutritiva ut imaginatus est Avicenna nec est etiam intellectus separatus ut apparet ex verbis Abubachar in libro suo de anima, sed est virtus ad animam relata quam Arist. intendit dum dixit quod in elementis est insita quaedam virtus animata. Averroes hat die Stellen Arist. GA 735a sqq. und 737a sqq. vor Augen. Vgl. Gal. Sem. IV 519K: ’Αλλὰ συμβαίνει, ὤσπερ εὔλογον, ἐπειδὴ τὸ μὲν ἄρρεν παρέχεται τὸ καὶ τὴν ἀρχὴν κινήσεως τὸ δὲ τὸ καὶ τὴν ὕλην. ἐν γὰρ ἅπασιν ἐπιδείκνυσιν ὅτι ὥσπερ ἐκ μὲν ξύλου καὶ τέκτονος ἡ κλίνη γίνεται, δὲ καὶ εἴδους ἡ τὸν αὐτὸν τρόπον ἔκ τε καταμηνίου καὶ παρὰ ἄρρενος συνίσταται τὸ κύημα. διόπερ φησίν, ούδ’ ἀποκρίνειν ἔνια ζῴων γονὴν, ἀλλὰ μεταδιδόναι μόνον θήλει θερμότητος , καὶ ἐντύμων ἔνια, καθιέντος μὲν εἰς τὸ ἄρρεν θέλεος τὸ ἄρθρον ἐπὶ πλείονα δὲ χρόνον καὶ λαμβάνοντος ἐν μὲν οὐδέν, μόνην δὲ τὴν δύναμιν τὴν καὶ τὴν μορφήν. Vgl. für weitere Belege zum Gebrauch des Wortes ειδοποιός in Galens Werk: Gal. Meth. med. X 23, 13 K; Gal. Simpl. med. temp. XI 545, 12 K; Gal. Fac. nat., Script. min. III 111, 25.Google Scholar

66 Vgl. z. Gal, B. Foet. form. IV 699 sqq. K, Gal. Quod anim. mor., Script. min. II 38, 18–23 etc.Google Scholar

67 Vgl. z. Gal, B. Anat. adm. IV 3; II 431, 15 K; ibid. 431, 15; Gal. Fac. nat., Script. min. III 15: 255, 3 sqq.Google Scholar

68 Vgl. z. Gal, B. Fac. nat., Script. min. III 250, 5 sqq.Google Scholar

69 Gal. Fac. nat. III 13: Script. min. III 245, 19–21; ibid. III 15: Script. min. III 256, 12 sqq.Google Scholar

70 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 121, 4 sqq. und 122, 6 sqq.; Gal. Mixt. III 1: 91, 2 H.; Nemesius, 236, 10 sqq. M.; Avicenna, Canon med. lib. I, Fen. I, Doctr. VI summa, cap. III fol. 22r col. A imo, sowie weiter unten X 305.Google Scholar

71 Gal. Fac. nat. III 13: Script. min. III 245, 3–8; vgl. auch ibid. I 4: Script. min. III 107, 8 sqq.Google Scholar

72 Vgl. Nemesius, 252, 1 sqq. M.Google Scholar

73 Vgl. Gal. Hipp. Epid. VI comm. III 17, CMG V 10, 2, 2, 151, 20–23: φυσικὴ γάρ ἐστι καὶ ἡ ταύτης κένωσις, ὥσπερ καὶ ἡ οὔρων τε καὶ σκυβάλων. διὰ τί δὲ βουληθέντες μὲν ἀφροδισιάζειν ἐπ’ αὐτὴν , μὴ βουληθέντες δ’ οὐκ ἔρχονται, μακροτέρῳ λόγῳ καὶ ἐν περὶ ἀπόρων κινήσεων εἴρηται.Google Scholar

74 Vgl. Rhazes, Liber Continens (Brescia, 1486), I, auf dem mit r2 signierten Blatt ? = 133r〈 Sp. B unten und sq.: De motibus laboriosis dixit ?Gal.〈 quidam non valentes digerere cibum eorum statim emittunt quid in stomacho habent de eo per vomitum et salvantur absque perturbatione et excitatione fecis in ysofago de levi per eum. Dixit quod hoc in eis de levi sit eo quod informati vel consueti sunt super talem actionem magis quam alii cum ipsi utantur vomere qualibet die penes exitum ipsorum de balneo et penes sumptionem vini in potu factam ante cibi. Vgl. Larrain 1993, 266, Anm. 6 und 271 sq.Google Scholar

75 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 225, 20; 229, 12–17 sowie weiter unten V 95; X 33/36 und 214 sqq.Google Scholar

76 Gal. Fac. nat. III 8, Script. min. III 222, 19 sqq.; 225, 20. Vgl. auch 223, 17.Google Scholar

77 Gal. Fac. nat. III 4: Script. min. III 213, 8; ibid. III 5: 216, 3.Google Scholar

78 Gal. Fac. nat. III 3: Script. min. III 207, 17 sqq.Google Scholar

79 Gal. Fac. nat. III 5: Script. min. III 215, 6 sqq. Vgl. ibid. I 12: 120, 26–121, 9; 122, 4 sqq. und III 2: 206, 24 sqq.Google Scholar

80 Vgl. Gal. Motu musc. II 4: IV 438, 16 sqq. K.Google Scholar

81 Vgl. Gal. Motu musc. II 5: IV 440, 6 sqq. K.Google Scholar

82 Vgl. Gal. Hipp. Epid. VI Comm. III 17 CMG V 10, 2, 2, 151, 20.Google Scholar

83 Vgl. Gal. Motu musc. II 5: IV 442, 13–17 K.Google Scholar

84 Vgl. Gal. Motu musc. II 4: IV 438, 17 sqq. K.Google Scholar

85 Vgl. Maimonides, Aphorismi. Particula XXIV Aphor. 20 ?18〈: Oculi eius qui nulli tempore vidit obtalmiam cum primo inspicit eam humiditate replentur et cum prolongatur in inspectione ipsius accidit eis obtalmia. Siehe Fortsetzung unter Anm. auf der nächsten Seite. Vgl. dazu noch Larrain 1993, 226 Anm. 7 und 270 sq.Google Scholar

86 Et similiter qui vidit aliquem mingere, egerere, os aperire vel alas elevare huiusmodi res provocat ipsum operari. Parti VI, De motibus inevitabilibus. Die englische Übersetzung dieses Texts, wie sie in The Medical Aphorisms of Moses Maimonides, vol. 2 (libri XV–XXV, New York, 1971), trans. and ed. by Rosner, F. and Munter, S. erscheint (soweit ich sehen kann auf der Grundlage der Handschrift Leidensis Nr. 1344 ?Jong und Goeje〈), ist wie folgt: “If one observes a man who has conjunctivitis and if one is not accustomed to seeing this, then one's eye will at first begin to fill with liquid. If one continues to stare, then conjunctivitis will also occur in oneself. Similarly, sometimes a man sees his friend urinating or defecating or yawning or eructating, and this seems to force him to perform the same activity.” De motibus liquidis. Aufmerksam zu machen ist auch auf die mittelalterliche, hebräische Übersetzung des Texts in: Moshe ben Maimun, Medical Aphorisms in twenty-five Treatises. Hebrew trans. by Nathan, R. Hameathi (1283), ed. Suessmann Munter (Jerusalem, 1959), 305–06.Google Scholar

87 Vgl. Gal. Fac. nat. I 7: Script. min. III 113, 17.Google Scholar

88 Vgl. Gal. Anat. adm. IV 3; II 433, 5–11: οὕτως ἡ τάσις ἐκ ἐπὶ τἀναντία καθ’ ἕνα χρόνον εἰς τὸ μέσον τὰ πέρατα, συμβαλλούσης τι καὶ σηραγγώδους οὐσίας οὐκ ὀλίγον, ἡ γὰρ τοιαύτη καὶ ῥαδίως καὶ καὶ συστέλλεται μὲν κενουμένη, εἰς ὄγκον δ’ αἴρεται πληρουμένη. λέγεται δ’ ἐπιπλέον ὑπὲρ ἐν ἀπόρων κινήσεων πραγματείᾳ.Google Scholar

89 Vgl. z. Gal, B. Libr. ord., Script. min. II 83: … οὐ κατ’ ἐπιστήμην πραγμάτων, ἀλλὰ κατὰ δόξαν ὀρθήν.Google Scholar

90 Vgl. Gal. UP X 10: II 90, 5 sqq. H. und Gal. Anat. adm. IV 3: II 443, 13–14 Allerdings, K. entspricht dieses kurze Kapitel über das Thema den Erwartungen nicht, die in an den zwei erwähnten Stellen geweckt werden.Google Scholar

91 Zu dem Ausdruck vgl. Gal. Motu musc. II 5: IV 441, 7–8 K.Google Scholar

92 Gal. Motu musc. II 5: IV 442, 17 sqq. K.Google Scholar

93 Zu causa communis vgl. Gal. Fac. nat. I 15: Script. min III 108, 2; ibid. 238, 5; 243, 11.Google Scholar

94 Zu dem Ausdruck πρόνοια φύσεως vgl. Gal. Fac. nat. I 12: Script. min. III 121, 7; ibid. 206, 1.Google Scholar

95 Das Zitat bezieht sich vielleicht auf [Gal.] De anatomia vivorum, was ich nicht habe verfizieren können. In Gal. Anat. adm. II findet es keine genauere Entsprechung als II 284, 12 sqq. K.Google Scholar

96 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 229, 12–17.Google Scholar

97 Vgl. Gal. Anat. adm. XI cap. 10, in: Duckworth, W. L. H. et al., Galen on Anatomical Procedures. The Later Books (Cambridge, 1962), 102: “Structure and Function of Tongue, Pharynx et Larynx: Of the absurdities which are inherent in the views of these persons I will speak in another book, that is the one in which I examine the obscure movements which the anatomists do not know.”Google Scholar

Ibid. XI 12, 107: “There still remain numerous other features which can be seen in the neighbourhood of the larynx and of the trachea, and which the earlier [anatomists] have not recognised. These are matters that belong appropriately to the investigation of those concealed movements that have not been recognised. I do not think that I should add them here, because I wish to write a single volume on the concealed unobserved movements, and because in addition to my previous burden another great burden has been laid upon me.”Google Scholar

98 Galen rechtfertigt hier zum zweiten Mal die Länge seiner Ausführungen, vgl. oben VII 115.Google Scholar

99 Vgl. Gal. Anat. adm. II 430, 16 K.Google Scholar

100 Vgl. Gal. Anat. adm. II 430, 9 K.Google Scholar

101 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 228, 1.Google Scholar

102 Vgl. oben III 261.Google Scholar

103 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 227, 9–15.Google Scholar

104 Gal. Fac. nat. I passim; bes. III 4; III 11: Script. min. 231, 21–232, 1; ibid. III 13: 243, 17–23. Vgl. auch Script. min. III 223, 2–10; Gal. Elem. Hipp. II 5: 69 sq. Helm.Google Scholar

105 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 120, 6.Google Scholar

106 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 231, 6 sqq.Google Scholar

107 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 112, 1 sqq.Google Scholar

108 Vgl. Gal. Mixt. II 2: 51,10 sqq. H.Google Scholar

109 Vgl. Gal. Fac. nat., Script. min. III 226, 18–227, 19 und Arist. HA 591b.Google Scholar