Hostname: page-component-84b7d79bbc-4hvwz Total loading time: 0 Render date: 2024-07-28T00:24:36.296Z Has data issue: false hasContentIssue false

Proprietas: Las propiedades ocultas según Arnau de Vilanova

Published online by Cambridge University Press:  29 February 2016

Sebastià Giralt*
Affiliation:
Universitat Autònoma de Barcelona

Extract

Entre las prácticas y creencias varias que compartieron el nombre de magia en la baja edad media descollan la nigromancia y la magia natural como las dos principales corrientes de la magia medieval de tradición escrita. La nigromancia era conceptualmente más próxima a la religión, en el sentido de que pretendía obtener la ayuda de unos poderes sobrenaturales — espíritus, demonios — por medio de ritos, si bien − o quizás por esto mismo — era la más combatida por la Iglesia. En cambio, la magia natural resultaba más próxima a las ciencias medievales, puesto que su finalidad era conocer y explotar los mecanismos de la naturaleza. Aún así los escolásticos medievales distinguian entre un conocimiento racional bien explicado en el marco de su concepción física del universo y un conocimiento, a menudo también muy útil, que solo se podía adquirir por experiencia porque escapaba a la razón, Es de este tipo de conocimiento del que se ocupaba la magia natural, fundamentada en las propiedades ocultas existentes en la na turaleza.

Type
Research Article
Copyright
Copyright © 2008 by Fordham University 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 Véanse el texto y la introducción del De reprobacione nigromantice ficcionis, en mi edición publicada en la serie Arnaldi de Villanova Opera Medica Omnia (en adelante AVOMO) 7.1 (Barcelona, 2005), y mi artículo “La epístola contra la nigromancia de Arnau de Vilanova,” La coronica: A Journal of Medieval Spanish Language, Literature & Cultural Studies 6 (2007): 173–87. Acerca de Arnau y las artes ocultas: Sebastià Giralt, “Arnau de Vilanova, un medico medievale davanti alle arti occulte,” Farmacopea antica e medievale: Convegno Internazionale di Studio (Salerno, 2006) (en prensa), y las aportaciones anteriores de Juan Antonio Paniagua, “El Maestro Arnau de Vilanova, médico,” en Studia Arnaldiana: Trabajos en torno a la obra médica de Arnau de Vilanova, c. 1240-1311 (Barcelona, 1994), esp. 56-58 y 72-77; Diepgen, Paul, “Studien zu Arnald von Villanova, IV: Arnalds Stellung zur Magie, Astrologie und Oneiromantie,” Archiv für Geschichte der Medizin 5 (1911): 88-115, y Thorndike, Lynn, A History of Magic and Experimental Science, 8 vols. (Nueva York, 1923-58), 2: 847-59. Los dos últimos estudios continúan siendo útiles, pero hay que usarlos con precaución, puesto que a menudo recurren a escritos cuya atribución arnaldiana ha quedado posteriormente invalidada o cuestionada.Google Scholar

2 Arnau se refiere al imán en los Aphorismi de gradibus, AVOMO 2 (Granada, 1975), 198-99 — en concreto a su utilidad para orientarse en la navegación — y en el Speculum medicine, Opera (Lyon, 1520) (en adelante Opera), fol. 6va. Sobre la fortuna de las propiedades ocultas en el Occidente medieval y renacentista: Pagel, Walter, “Religious Motives in the Medical Biology of the XVIIth Century,” Bulletin of the Institute of the History of Medicine 3 (1935): 97128; Best, Michael R. y Brightman, Frank H., “Introduction,” The Book of Secrets of Albertus Magnus, of the Virtues of the Herbs, Stones and Certain Beasts, also A Book of the Marvels of the World (Oxford, 1973), xi-xlviii; Eamon, William, Science and the Secrets of Nature: Books of Secrets in Medieval and Early Modern Culture (Princeton, 1994); Daston, Lorraine y Park, Katharine, Wonders and the Order of Nature, 1150-1750 (Nueva York, 1998), 67-172; Boudet, Jean-Patrice, Entre science et nigromance: Astrologie, divination et magie dans l'Occident médiéval (XIIe-XVe siècle) (Paris, 2006), 122-37 y 214-39; Hutchison, Keith, “What Happened to Occult Qualities in the Scientific Revolution,” Isis 73 (1982): 233-53; Millen, Ron, “The Manifestation of Occult Qualities in the Scientific Revolution,” Osler, M. J. y Farber, P. L., eds., Religion, Science and Worldview: Essays in Honor of Richard S. Westfall (Cambridge, 1985), 185-216; Richardson, Linda Deer, “The Generation of Disease: Occult Causes and Diseases of the Total Substance,” Wear, A., French, R. K., y Lonie, I. M., eds., The Medical Renaissance of the Sixteenth Century (Cambridge, 1985), 175-94; Copenhaver, Brian P., “Scholastic Philosophy and Renaissance Magic in the De vita of Marsilio Ficino,” Renaissance Quarterly 37 (1984): 523-54; idem, “Natural Magic, Hermetism and Occultism in Early Modern Science,” Lindberg, D. C. y Westman, R. S., eds., Reappraisals of the Scientific Revolution (Cambridge, 1991), 261-301; Buck, August, ed., Die okkulten Wissenschaften in der Renaissance (Wiesbaden, 1992), dos de cuyos capítulos me interesa destacar: Paul Richard Blum, “Qualitates occultae: Zur philosophischen Vorgeschichte eines Schüsselgriffs zwischen Okkultismus und Wissenschaft,” 45-64; y Keil, Gundolf, Virtus occulta: Der Begriff des ‘empiricum’ bei Nikolaus von Polen,” 159-96.Google Scholar

3 Mauss, Marcel, “Esquisse d'une théorie générale de la magie,” Sociologie et anthropologie (Paris, 1966), traducción castellana: “Esbozo de una teoría general de la magia,” Sociología y antropología (Madrid, 1979), 34-152 (esp. 34-42 de la introducción de Claude Lévi-Strauss y 122-33 del articulo); Gil, Luis, Therapeia: La medicina popular en el mundo clásico (Madrid, 1969), 152-213.Google Scholar

4 Opera , fols. 126vb–127rb .Google Scholar

5 “Omne enim quod sub orbe per artem vel per naturam producitur aliquam proprietatem ab orbe recipit patiendi ab alio vel agendi in aliud, quamvis illa sit nobis ignota” ( De parte operativa, Opera , fol. 127ra ).Google Scholar

6 Jacquart, Danielle, “Note sur le traitement des lithiases chez Avicenne,” Palmieri, N., ed., Rationnel et irrationnel dans la médecine ancienne et médiévale: aspects historiques, scientifiques et culturels (Saint-Etienne, 2003), 291–99.Google Scholar

7 Para los nombres y las explicaciones de otros autores del s. XIII acerca de las propiedades ocultas, confrontadas con las de Arnau, véase AVOMO 7.1: 8591, y la bibliografía allí citada.Google Scholar

8 “Quia igitur huiusmodi virtutes et actiones a forma specifica derivantur, quae est communis omnibus individuis eiusdem speciei, non est possibile quod aliquod individuum alicuius speciei aliquam talem virtutem vel actionem obtineat praeter alia individua similis speciei, ex eo scilicet quod est sub determinato situ caelestium corporum generatum. Possibile est tamen quod in uno individuo eiusdem speciei virtus et operatio consequens speciem vel intensius vel remissius inveniatur secundum diversam dispositionem materiae et diversum situm caelestium corporum in generatione huius vel illius individui” ( De occultis operibus naturae, Opera omnia , ed. Busa, Roberto [Stuttgart-Bad Cannstatt, 1980], 3: 590).Google Scholar

9 “Proprietas enim licet naturaliter adveniat generato ab impressione celesti, tamen illud quod disponit generatum ad susceptionem ipsius quandoque est tota latitudo mixtionis vel complexionis que convenit speciei (et sic proprietas est virtus specifica, id est consequens speciem, ideo convenit omnibus individuis speciei), quandoque vero illud quod disponit generatum ad susceptionem proprietatis est aliquis particularis gradus mixtionis qui sub speciei latitudine continetur sed accidentaliter ei subvenit in hora generationis ex fortitudine causarum concurrentium, utpote forti aspectu celestium corporum, sive hora generationis sive hora casus principii seminalis in agro nature, seu hora nativitatis seu hora qua res sui esse perfectionem accipit, ut in figuris artificialibus. In omni enim hora influunt partes orbis aliam et aliam virtutem generabilibus, secundum quod requirit figura orbis determinata per oroscopum vel ascendens in hora relata ad generabile vel generatum, quecumque sit” (Opera, fol. 127ra). Reencontramos la misma distinción entre las cualidades maravillosas secundum speciem o secundum individuum en el marco de la exposición sobre el mismo tema desarrollado en el De mirabilibus mundi atribuido a Alberto Magno: Book of Secrets , 7677.Google Scholar

10 “Sed tamen virtutem qua superiora influunt non suspiciunt nisi corpora disposita vel solum per agentia naturalia vel adminiculo artis, ut ex hac parte quedam individua cuiuslibet speciei acquirunt aliquam proprietatem que ceteris eiusdem speciei non convenit” (Opera, fol. 127ra).Google Scholar

11 Antidotarium, Opera , fol. 244rb .Google Scholar

12 Weill-Parot, Nicolas, Les “images astrologiques” au Moyen-Âge et à la Renaissance: Spéculations intellectuelles et pratiques magiques (XIIe–XVe siècle) (Paris, 2002), 470. Cf. Copenhaver, , “Scholastic Philosophy,” 539-48.Google Scholar

13 “Sic per easdem complexiones disponi possunt ut ab orbe suscipiant aliquas individuales proprietates vel activas, ut in gemellis Austrie quorum quilibet opposito latere aperiebat clausuras, vel passivas ut quod colericus efficiatur perpetuo maniacus, alius vero perpetuo immemor” (Speculum medicine, Opera, fol. 22va). Véase supra la nota 5.Google Scholar

14 “Nullus autem in hac sciencia poterit esse completus nisi ad earn virtute et disposicione planetarum sua propria natura fuerit inclinatus” (Picatrix, 3, 4, 1, en 108); Ptolomeo, , Quadripartium, 4, 3. Para el texto griego, cf. Tetrabiblos , 4, 3 (Cambridge, MA y Londres, 1980). La teoría de la fascinatio deriva sobre todo de Avicena: Avicenna latinus: Liber de anima , ed. van Riet, S. (Lovaina y Leiden, 1968), 4, 4, 65-66. Sobre su desarrollo medieval y moderno véanse Fernando Salmón y Montserrat Cabré, “Fascinating Women: The Evil Eye in Medical Scholasticism,” French, R., Arrizabalaga, J., Cunningham, A., y García Ballester, L., eds., Medicine from the Black Death to the French Disease (Aldershot, 1998), 53-84; Zambelli, Paola, “L'immaginazione e il suo potere: Desiderio e fantasia psicosomatica o transitiva,” Orientalische Kultur und europäisches Mittelalter (Berlin, 1985), 188-206.Google Scholar

15 “Et ex hac consideratione solum verificatur illud quod communiter fertur de fortunio et infortunio constructionis edificiorum aut collectionis plantarum aut inchoationis itinerum et sic de aliis humanis operationibus, unde quicumque sciret virtutes orbis et materias cognosceret cum dispositionibus que preparant eas ad suscipiendum illarum virtutum impressionem miras et velut magnas faceret immutationes in rebus inferioribus. Nec aliquod agens citra primum potest eas aliter facere, nisi mediantibus corporibus informatis virtutibus corporum superiorum vel partium celi, unde et magorum prestigia et incantatorum delusiones et maleficiorum vexationes ac etiam fascinantes impressiones non aliter efficaciam habent, licet demones subministrent. … Tunc autem efficacissime sunt operationes maleficiorum et similium, quando non solum rebus quibus instrumentaliter utitur operarius inest virtus predicta, sed etiam ipsius operationi virtus consimilis coadiuvans inest, impressa ex figura sue nativitatis, ad quam cum referatur periodus tota sue durationis, quantum aliquod perfectum et defectum, est possibile quod virtus impressa illi apud horam nativitatis postmodum confortatur aut debilitatur superiori aspectu, secundum quod aspectus ille refertur ad partes figure nativitatis. Et exinde contingit quod aliquorum magorum aut maleficiorum aut fascinantium impressiones vel opera sunt efficaciora valde, aliquorum autem nequaquam, et illis etiam exinde contingit quod quandoque nullius erunt efficacie, aut si sic, valde parve, quandoque vero habebunt mirabilem efficaciam. Cuius igitur virtus ex orbe acquisita valde contrariatur mollibus et puris corporibus, qualia sunt puer et cera nova: si talibus appropinquent ex debita distantia, corrumpent ea spiritibus et vaporibus emissis aere infecto vel informato, praecipue si hora illa confortetur virtus aspectu orbis. Et hinc etiam contingit quod aliquis medicus presentia sue visitationis ledet infirmum, quantumcumque rationabiliter administret. Et similiter intelligendum est de ceteris ministris eiusdem infirmi, unde si aliquis ministrorum habeat virtutem occultam ad predictam infectionem vel corruptionem spirituum et eger patiatur alienationem illo presente, non solum conservatur alienatio sed etiam confortatur et vigoratur” (Opera, fol. 127r).Google Scholar

16 “Alios etiam effectus tam notabiles interdum imprimit corpori hac ex parte, ut spiritus et cerebrum adeo temperet et illuminet quod preter solitum elevetur ad occulta intelligibilia contemplanda et etiam speculanda futura et universaliter ad omnem actum rationis expedite perficiendum. Interdum e contra perturbat usque ad permixtionem rationis, aut totaliter aufert seu ligat” ( Speculum medicine , 13, Opera , fol. 5ra ).Google Scholar

17 “Ligari enim dicitur unumquodque quando preter corruptionem substantie vel sensibilem eius alterationem non potest in proprium opus” ( Opera , fol. 127ra ).Google Scholar

18 “Item balneare pedes in musco recenti multum confert. Item balneare in aqua decoccionis vulpis usque ad dissolvendum multum valet. Item oleum in quo vulpes cocta fuerit multum valet, si ex eo pedes ungantur. Hoc tamen veritatem habet, maxime precedente flobotomia et purgacione et balneo levi et debili facto, vel eius loco lepus. Item experimentatores aliqui posuerunt quod, si scinderis pedem rane et ligaveris ipsum supra pedes podagrici per tres dies, curatur, ita quod pedem dextrum rane ponas supra pedem dextrum pacientis et econverso. Item alter philosophus experimentator qui librum composuit de lapidibus dicit quod, si magnes fuerit ligatus supra pedem podagrici, curatur. Item alter philosophus dicit quod, si capiatur calcaneus aquile et ponatur ligatus supra pedem egri, curatur, ita quod dexter calcaneus ponatur supra dextrum et econtra, et iste iuravit hoc experimentum esse verum. Item alter experimentator dicit quod, si pes testudinis dexter ponatur supra dextrum podagrici, curatur et econverso. Item pellis vulpis circumvoluta pedibus ita quod carnem tangat interior pars pellis podagram curat.” El texto que cito del Regimen podagre ha sido preparado por mí a partir de varios testimonios, especialmente de los manuscritos más antiguos: MS Erfurt, Stadt-und Regionalbibliothek, Bibliotheca Amploniana, CA 2 303, fols. 120r-122r, y MS El Escorial, M II, 17, fols. 87ra–88ra. Acerca de este escrito y del tratamiento que prescribe véase Giralt, Sebastià, “The Consilia Attributed to Arnau de Vilanova,” Early Science and Medicine 7 (2002): 311–56.Google Scholar

19 “Verbena gestata recens, circa columpnas pedum, viribus occultis prebet tutamen eis” ( Aphorismi extravagantes 22, Commentum in quasdam parabolas et alias aphorismorum series, edición de Michael McVaugh y Pedro Gil-Sotres, AVOMO 6.2 [Barcelona, 1993], 236).Google Scholar

20 “Aut mitigat [dolorem] abstinendo causam remotam et communem omnibus. … Talis est medicina temperate caliditatis, ut camomilla, mellilotum, semina lini et similia, vel a proprietate, ut corallus et lapis asini dolorem precordiorum” (Speculum medicine, Opera, fol. 16ra). En cuanto al coral véase también infra la nota 67; cf. ben Luca, Costa, De physicis ligaturis, donde aparece atribuido a Galeno: “Lapis corallium multum valet ad passiones stomachi si super stomachum suspensus fuerit vel in collo patientis” (Wilcox, Judith y Riddle, John M., “Qustā ibn Lūqā's Physical Ligatures and the Recognition of the Placebo Effect: With an Edition and Translation,” Medieval Encounters: Jewish, Christian and Muslim Culture in Confluence and Dialogue 1 [1995]: 148, en 37).Google Scholar

21 Hipótesis expuesta en McVaugh, Michael, “Two Texts, One Problem: The Authorship of the Antidotarium and De venenis Attributed to Arnau de Vilanova,” Perarnau, J., ed., Actes de la I Trobada Internacional d'Estudis sobre Arnau de Vilanova (Barcelona, 1995), 2: 7594, e idem, “Introduction,” AVOMO 3 (Barcelona, 1985), 65-66.Google Scholar

22 Opera , fol. 224va .Google Scholar

23 La medicina árabe utiliza el término hawāss para designar este tipo de procedimientos terapéuticos, que recomiendan autores como Razes, Costa ben Luca, Ibn al-Ĝazzār o Avicena, y a los cuales se dedican incluso tratados específicos sobre el tema. Acerca de la fortuna de tales prácticas en el Islam: Ullmann, Manfred, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam (Leiden, 1972), 359–426; idem, Islamic Medicine (Edimburgo, 1978), 107-11; Pingree, David, “The Diffusion of Arabic Magical Texts in Western Europe,” AA.VV., La diffusione delle scienze islamiche nel Medio Evo europeo (Roma, 2-4 ottobre 1984): Convegno internazionale (Roma, 1987), 57-102, y Strohmaier, Gotthard, “La ricezione e la tradizione: la medicina nel mondo bizantino e arabo,” M. D. Grmek, dir., Storia del pensiero medico occidentale, 1: Antichità e Medioevo (Bari, 1993), 167-215, 182-84. Álvarez, Cristina, “Estudio,” Abūl-Alā' Zuhr, Kitāb al-muŷarrabāt (Libro de las experiencias médicas) (Madrid, 1994), 29-51, alerta de la confusión existente en la bibliografía sobre la cuestión entre muğarrābāt y khawāss desde las aportaciones de Ullmann. El término muğarrābāt (pl.) designa tanto las experiencias médicas, medicamentos y prescripciones usados en casos clínicos concretos como las colecciones en las que dichas experiencias son puestas en circulación. Los muğarrābāt en general dan la receta de un fármaco asociado al tratamiento de una enfermedad concreta y acompañado de otras medidas terapéuticas (dieta, sangrías …), entre las que los remedios magiconaturales — los llamados khawāss — suelen ser bastante minoritarios.Google Scholar

24 “Item … magnificant … vulpem decoctam vivam donec ossa tantum restent. … Tradunt … pedes leporis adalligatos, podagras quidem mitigari pede leporis vivente absciso, si quis secum adsidue habeat” (Plinio 28, 220). Sobre la medicina popular grecorromana: Gil, Therapeia ; Jones, W. H. S., “Popular Medicine in Ancient Italy,” Plinio, Natural History 8 (Cambridge, MA y Londres, 1975). En concreto sobre los remedios mágicos en Plinio; Gaillard-Seux, Patricia, “Sympathie et antipathie dans l'Histoire Naturelle de Pline l'Ancien,” Palmieri, , ed., Rationnel et irrationnel (nota 6 supra), 113-28; Gaide, Françoise, “Aspects divers des principes de sympathie et d'antipathie dans les textes thérapeutiques latins,” ibid., 129-44; Bonet, Valérie, “Le traitement de la douleur: quand l'irrationnel vient au secours du rationnel,” ibid., 145-62.Google Scholar

25 “Oleum in quo decoquitur vulpis confert podagricis. … Antiqui soliti sunt infundere vulpinum oleum in tinam aqua plenam et ponebant infirmum in ea et morabatur multum in aqua illa” (Razes, De facultatibus partium animalium, Opera exquisitiora [Basilea, 1544], fols. 574-75). Acerca del uso de la pata de una tortuga: ibid., cap. 26, fol. 481. También el Breviarium practice, obra de gran fama atribuida falsamente a Arnau de Vilanova, recomienda un ungüento de zorro: Opera (Basilea, , 1585), ca. 1296.Google Scholar

26 “Quidam medici dicunt: pedem testudinis dextrum pedi podagrici dextro suspensum iuvare. Sinistro sinistrum similiter” (De physicis ligaturis, 37). Además los tratamientos simpáticos eran habituales en tratados de magia: en el Picatrix se encuentra una prescripción muy similar con la pata de un buitre: “Et si arteticus supra se manus vulturis posuerit, liberabitur a gutta — videlicet hoc modo: si gutta fuerit a parte dextra, supra se ponat manum vulturis dextram; et eodem modo faciat de sinistra” ( Picatrix: The Latin Version of the Ghāyat al-Hakīm, ed. Pingree, David [Londres, 1986], 4, 8, 4: 218).Google Scholar

27 Book of Secrets (nota 2 supra), 93.Google Scholar

28 Röhr, Julius, Der okkulte Kraftbegriff im Altertum, Philologus Supplementband 17.1 (Leipzig, 1923), 97133; Gil, , Therapeia, 79; Luis García Ballester, Galeno en la sociedad y en la ciencia de su tiempo (c. 130-c. 200 d. de C.) (Madrid, 1972), 140; Copenhaver, , “Scholastic Philosophy” (nota 2 supra), 525-28; idem, “Natural Magic, Hermetism and Occultism,” 272. Sobre la actitud de Galeno ante la magia y su uso de remedios susceptibles de ser entendidos como mágicos: Thorndike, History of Magic (nota 1 supra), 1: 165-81, y Keyser, Paul T., “Science and Magic in Galen's Recipes (Sympathy and Efficacy),” Debru, A., ed., Galen on Pharmacology. Philosophy, History and Medicine: Proceedings of the Vth International Galen Colloquium, Lille, 16-18 March 1995 (Leiden, Nueva York, y Colonia, 1997), 175-98.Google Scholar

29 “Constat quod in Latino dicitur proprietas: Galenus autem nominat earn operationem medicinae ex totalitate substantiae suae procedentem” (Avicena, Cantica, con comentario de Averroes, Aristóteles, Omnia quae extant opera, 10: Averrois Cordubensis Colliget [Venecia, 1574], fol. 227). También Pietro d'Abano remonta a Galeno la noción de las propietades ocultas: “Et ideo bene sensit … Galenus quod huiusmodi actiones per rationes qualitatibus sumptas elementorum investigari non possunt, sed per experientiam magis cum ex alia natura producant altiori in compositum quam sit elementaris natura, puta celesti” ( Conciliator 60, 3 [1523], fol. 86).Google Scholar

30 “Constat ergo quia si medicus anime complexionem quoquomodo adiuverit incantatione, adiuratione sive colli suspensione, corporis quoque complexionem adiutam esse. Si autem his conveniens adiungitur medicina, velocior consequitur sanitas, cum medicina corpus incantatione anima adiuvatur; quibus coniunctis necese est sanitatem utriusque citius consequi. … Memini enim quemdam nostre terre nobilissimum se esse ligatum murmurasse ne cum mulieribus coiret. Quem adiuvi falsificando intentionem sui et hoc magnis ingeniis, sed nunquam tamen revocare potui; propter quod certificare incepi et confirmare quod prius ipse intendit. Adducens sibi Librum Cleopatre, quem fecerat de feminarum informanda speciositate, legensque locum ubi dixit ligatus taliter fel corvinum accipiat cum sisameleon quo ungens totum corpus adiuvatur, ipse autem audiens, confisus est libri verbis sicque fecit cito quoque cum evaserit, augmentata est concupiscentia coeundi. Ego quoque in multis antiquorum libris legi suspensa collo sufragari cum proprietate, non cum natura sui; quod non denego posse fieri propter confortationem mentis ut dixi” (Costa ben Luca, De physicis ligaturis [nota 20 supra], 33-34). De la citada edición de Wilcox y Riddle he preferido algunas otras lecciones del aparato crítico (marcadas en cursiva) y he alterado la puntuación.Google Scholar

31 “Quae omnia si ex libris antiquorum philosophorum extraxerimus. … Haec autem ego non temptavi, sed nec etiam neganda sunt mihi, quia si non viderimus magnetem sibi ferrum trahentem, non certificamus neque credimus. … que omnia si non a nobis viderentur, non creduntur, temptata certificantur et forsitan itidem se habent dicta ab antiquis; quorum enim actio ex proprietate est, non rationibis unde sic comprehendi potest. Rationibus enim tantum comprehenduntur quae sensibus subministrantur. Aliquando ergo quaedam substantiae habent proprietatem ratione incomprehensibilem propter sui subtilitatem et sensibus non subministratam propter altitudinem sui magnam” ( De physicis ligaturis , 3738).Google Scholar

32 y Riddle, Wilcox, “Qustā ibn Lūqā's Physical Ligatures (nota 20 supra), 1524.Google Scholar

33 “Considerandum est tamen, quod medicus peritus, et quicunque alius qui habet animam excitare, per carmina et characteres licet fictos, utiliter (secundum Constantinum medicum) potest adhibere; non quia ipsi characteres et carmina aliquid operentur, sed ut devotius et avidius medicina recipiatur, et animus patientis excitetur, et confidat uberius, et speret, et congaudeat; quoniam anima excitata potest in corpore proprio multa renovare, ut de infirmitate ad sanitatem convalescat, ex gaudio et confidentia. Si igitur medicus ad magnificandum opus suum, ut patiens excitetur ad spem et confidentiam sanitatis, aliquid huiusmodi faciat, non propter fraudem, nec propter hoc, quod de se valeat (si credimus medico Constantino) non est abhorrendum. Nam ipse in Epistola de his, quae suspenduntur ad collum, sic concedit ad collum carmina et characteres, et eos in hoc casu defendit. Nam anima multum potest super corpus suum, per suas affectiones fortes, ut docet Avicena in quarto De anima et octavo De animalibus; et omnes sapientes concordant. Et ideo fiunt coram infirmis ludi, et res delectabiles afferuntur. Immo aliquando appetitui multa conceduntur contraria; quia vincit affectus, et desiderium animae super morbum” ( De secretis operibus artis et nature , 527–28).Google Scholar

34 Sobre el poder que otorga Bacon a las palabras véase AVOMO 7.1: 115-18, y la bibliografía allí citada.Google Scholar

35 McVaugh, Michael, Incantationes in Late Medieval Surgery,” Marchetti, G., Sorge, V., y Rignani, O., eds., Ratio et Superstitio: Essays in Honor of Graziella Federici Vescovini (Louvain-la-Neuve, 2003), 319–45.Google Scholar

36 “Hec ergo forma non est qualitates prime quas habet materia neque est complexio que generatur ex eis, sed est perfectio quam acquisivit materia secundum aptitudinem que fuit ei acquisita ex complexione, sicut in magnete virtus attractiva et sicut natura cuiuscumque specierum vegetabilium et animalium. … Tota autem operatio hec non provenit ex eius complexione, immo ex eius forma specifica adveniente post complexionem. Unde propter hoc vocamus huiusmodi operationem a tota substantia, scilicet forma specifica et non qualitate, scilicet non aliqua quatuor qualitatum, neque eo quod est earum commixtio” (Canon, lib. I, fen II, doct. II, summa I, cap. 15 [Venecia, 1527], fol. 28va). McVaugh, Véase Michael, “The Development of Medieval Pharmaceutical Theory,” AVOMO 2 (Granada, 1975), 1324 y Weill-Parot, , Les “images astrologiques” (nota 12 supra), 449-56.Google Scholar

37 “Proprietas est natura inventa in commistis corporibus procedens in eis a superna et plenissima influentia et propter complexionem propriam, que particularem et propriam dispositionem acquirit” (Avicena, , De viribus cordis, traducido por Arnau de Vilanova, Canon medicinae [Venecia, 1595], 2: 340–41). Ha llamado la atención sobre este pasaje McVaugh, “Introduction,” AVOMO 3: 62.Google Scholar

38 Demaitre, Luke E., Doctor Bernard de Gordon: Professor and Practitioner (Toronto, 1980), 131–32 (para Bernat); Vescovini, Graziella Federici, “Stregoneria e magia cerimoniale nei secoli XIII e XIV,” Bosco, G. y Castelli, P., eds., Stregoneria e streghe nell'Europa moderna: Convegno internazionale di studi (Pisa, 24-26 marzo 1994) (Pisa, 1996), 23-47 (en 25, para Pietro); Giralt, Sebastià, “El autor del Contra calculum y de otros tres tratados médicos: Arnau de Vilanova o Galvano da Levanto?” Sudhoffs Archiv 87 (2003): 32-68 (en 40-41), para Galvano da Levanto, quien le dedica una atención superior al resto de sus obras precisamente en el De epilentia — una obra falsamente atribuida por la tradición textual a Arnau —, sin duda a causa de la enfermedad que trata: la epilepsia.Google Scholar

39 Speculum medicine (nota 2 supra), cap. 17-77, Opera, fols. 6vb-23vb (en especial fols. 6va–7rb y 22va–b). Aquí parto del estudio de McVaugh, , “The Development,” 1720, 115-22 y 249-52.Google Scholar

40 “Patet ratio propter quam multi medicorum vocaverunt proprietatem virtutem occultam. Non enim, ut quidam dixerunt, quia est virtus innominata. … Ex quo etiam patet quod non ideo dicitur occulta, quia <non> minus cognoscitur suo effectu quam virtus complexionalis. Nam eque bene tractiva cognoscitur tractione et pulsiva pulsione et sic de aliis, calefactio calefactione, et cetera. Sed pro tanto dicitur occulta quoniam ea quibus res cognoscitur omnino sunt apud humanam rationem ignota. Omnis enim res determinate cognoscitur vel causis immediatis vel effectu immediato, quorum utrumque in proprietatibus ignorat humana ratio” ( Speculum medicine, Opera , fol. 6vb ).+minus+cognoscitur+suo+effectu+quam+virtus+complexionalis.+Nam+eque+bene+tractiva+cognoscitur+tractione+et+pulsiva+pulsione+et+sic+de+aliis,+calefactio+calefactione,+et+cetera.+Sed+pro+tanto+dicitur+occulta+quoniam+ea+quibus+res+cognoscitur+omnino+sunt+apud+humanam+rationem+ignota.+Omnis+enim+res+determinate+cognoscitur+vel+causis+immediatis+vel+effectu+immediato,+quorum+utrumque+in+proprietatibus+ignorat+humana+ratio”+(+Speculum+medicine,+Opera+,+fol.+6vb+).>Google Scholar

41 “Medicina potens a proprietate conferre melior est conferente virtute complexionis” ( Medicationis parabole II, 40, ed. Paniagua, Juan Antonio [Barcelona, 1990], AVOMO 6.1: 43). Véase también la II, 32, 43, y el comentario de J. A. Paniagua y P. Gil-Sotres en AVOMO 6.2: 289-90 y 302.Google Scholar

42 “Medicus qui potest earum habere noticiam inter ceteros est mirabilis” ( Aphorismi de gradibus, AVOMO 2: 196–99).Google Scholar

43 Es significativo constatar cómo este fragmento, donde se refiere a las distintos propiedades de los individuos de una misma especie de origen geográfico diverso y pone el ejemplo del zafiro, es estrechamente paralelo no sólo en contenido sino también en forma con el citado del Speculum medicine sobre la misma cuestión, lo cual refuerza la hipótesis de McVaugh antes citada sobre su autoría y se suma a los paralelos con pasajes de otros escritos arnaldianos que este investigador aporta.Google Scholar

44 De simplicium medicamentorum temperamentis 6, 3, 10 (Galen, , Opera omnia , ed. Kühn, C. G., 20 vols. [Leipzig, 1821-33], 11: 858–61).Google Scholar

45 Editada por Michael McVaugh (AVOMO 3: 75-91). Sobre la triaca sigo la introducción de McVaugh en el mismo volumen (57-73) y “Theriac at Montpellier, 1285-1325,” Sudhoffs Archiv 56 (1972): 113–44.Google Scholar

46 Epistola de dosi tyriacalium medicinarum, AVOMO 3: 8690.Google Scholar

47 Sudhoff, Véase Karl, Antipocras: Streitschrift für mystische Heilkunde in Versen des Magisters Nikolaus von Polen,” Archiv für Geschichte der Medizin 9 (1916): 3152; Eamon, William y Keil, Gundolf, Plebs amat empirica: Nicholas of Poland and His Critique of the Mediaeval Medical Establishment,” Sudhoffs Archiv 71 (1987): 180-96; Keil, , Virtus occulta. Google Scholar

48 “Hoc in sermone sine cause cognitione monstro, posse bene curam fieri, Galiene (vv. 13-14). … Disce vim fore celestem, Ptholomeum do tibi testem ac in Tymeo Platonem cum Ptholomeo (vv. 32-34). … Ait hinc doctissimus Hermes: ‘Vires in propria dat celis summa sophia, quas sibi re vera collatas celica spera confert sensatis animalibus et vegetatis (vv. 60-63). … Has bene qui sciret fieri sine demone, quiret factor mirorum, que fiunt arte magorum’ (vv. 65-66). … Sed virtus diva mirabilium genitiva, semper amans humiles, non spernens visere viles, rem vilem visit, in ea manet … (vv. 199-201). Cur ab Ypocrate de tali proprietate non est instructum medicine capere fructum?” (vv. 236-37), texto editado dins Sudhoff, “Antipocras” con correcciones indicadas en cursiva.Google Scholar

49 “Virtus sublimis, que desuper influit imis, a firmamento condescendens elemento nubit et unitur simul, in re cum sepelitur et manet occulta res …” (ibid., vv. 211-14).Google Scholar

50 “Quandoque etiam informatur aer a causis extrinsecis, ut pote stellis aut mineralibus aut plantis aut animalibus aliqua insensibili virtute qua corpus immutat efficacissime, ita quod quandoque et alicubi fit venenosus et pestifer, alibi etiam adeo tyriacalis, ut nullis venenis ibi corpora ledantur aut parum, sicut in aliquibus insulis Hybernie, inter quas etiam alique sunt in quibus nunquam incinerant cadavera mortuorum exposita aeri” ( Speculum medicine , 13, Opera, fol. 5ra ).Google Scholar

51 De parte operativa, Opera, fols. 127ra–b. El pasaje está comentado en Weill-Parot, , Les “images astrologiques,” 461–70.Google Scholar

52 Un espíritu del cuerpo es un vapor sutil y conductor (pervius) que transporta las facultades desde los miembros principales a los secundarios y está al servicio de sus operaciones. Los hay de tres clases: vital, natural y animal: véase Arnau, , Speculum medicine , cap. 8, Opera, fol. 3va .Google Scholar

53 “Illud dictum Platonis quod anima sequitur dispositiones et inclinationes corporis” (De parte operativa, Opera, fol. 126vb). La expresión, más que de Platón, debe de derivar del título del tratado galénico Quod animi mores corporis temperamenta sequantur, estudiado en Ballester, Luis García, Alma y enfermedad en la obra de Galeno: Traducción y comentario del escrito Quod animi mores corporis temperamenta sequantur (Valencia y Granada, 1972).Google Scholar

54 Opera, fols. 126vb y 128va. La recomendación de colgar la lengua de una abubilla plantea un problema textual, ya que en realidad la edición lionesa lee lingua nuper mientras que la de Basilea de 1585 ha corregido esta palabra por el nombre del ave, lingua upupe, preferible tanto porque el primero no es coherente con el contexto como porque el mismo remedio aparece en el De venenis atribuido a Arnau: “Harbe arabico, id est upupa [emendavi upula], in Avicena necat … quamvis Rasis et alii afferant quod lingua ipsius suspensa super obliviosum reddit ei memoriam” ( Opera , 219ra [Basilea, 1585], ca. 1547). La referencia a Razes permite la corrección en upupa: “Lingua upupae super obliviosum reducit ad memoriam ea quae oblitus est” (Razes, , De facultatibus partium animalium, cap. 36, fol. 584).Google Scholar

55 Aphorismi de gradibus, AVOMO 2: 198–99.Google Scholar

56 “Proprietas incognita ratione vel sillogismo, revelatione vel experimento iuvantium et nocentium innotescit” ( Medicationis parabole I, 16, AVOMO 6.1: 3031).Google Scholar

57 Commentum super quasdam parabolas, AVOMO 6.2: 160. He preferido las lecciones recogidas en el aparato “communiter” y “sillogismum” frente de “convenienter” (l. 15) y “similitudinem” (l. 19) aceptadas en el texto. Coherentemente he preferido el seguiente “similitudo” en lugar de “sillogismo” (l. 20). Para decidirme a introducir estos cambios he tomado en consideración el aforismo comentado y el contexto.Google Scholar

58 Véase el comentario de Juan Antonio Paniagua y Pedro Gil-Sotres en AVOMO 6.2, 282-83, y Ballester, Luis García y Feliu, Eduard, “La versió hebrea d'Abraham Abigdor,” ibid., 98133.Google Scholar

59 Ziegler, Joseph, “Steinschneider (1816-1907) Revisited: On the Translation of Medical Writings from Latin to Hebrew,” Medieval Encounters 3 (1997): 94102; idem, “Religion and Medicine: On the Adaptation of Latin and Vernacular Medical Texts to Hebrew Readership,” Würzburger medizinhistorische Mitteilungen 18 (1999): 149-58; idem, Medicine and Religion (Oxford, 1998), 116-26. Agrimi, Véase también Jole, “Aforismi, parabole, esempi: Forme di scrittura della medicina operativa; il modello di Arnaldo da Villanova,” Galuzzi, M., Micheli, G., y Monti, M. T., eds., Le forme della comunicazione scientifica (Milán, 1998): 361-92.Google Scholar

60 En ocasiones como una gracia concedida a él en particular: “quod favore dignum inveniris gratie divine bonitatis attribuas” (De amore heroico, AVOMO 3: 44); “[Deus] semper affuit mihi circa inuestigationem occulte ueritatis in creaturis, ita quod, postquam Ipse dignatus est me uidere, nulla quesita ueritas in aliqua materia considerationum mearum mihi latuit” (Allocutio super significatione nominis Tetragrammaton, Arnaldi de Villanova Opera Theologica Omnia ( AVOThO ) (Barcelona, 2004), 3: 148–49. Pero también de un modo más general en el De prudentia catholicorum scolarium, AVOThO, 4: 211-13. Agradezco al editor de los dos últimos textos citados, Josep Perarnau, haberme proporcionados ambas referencias.Google Scholar

61 Agrimi, Jole y Crisciani, Chiara, “Per una ricerca su experimentum-experimenta: riflessione epistemologica e tradizione medica (secoli XIII-XV),” Gianni, P. y Mazzini, I., eds., Presenza del lessico greco e latino nelle lingue contemporanee: Ciclo di lezioni tenute all'Università di Macerala nell'a.a. 1987/1988 (Macerata, 1990), 949.Google Scholar

62 “Insinuat autem nobis quod quattuor sunt ea que oportet agere quemlibet, volentem notabiliter in medicina proficere. Quorum primum est antiquorum tradita scribendo, describendo vel scrutando perlegere; secundum est caute experiri; tertium vero subtiliter iudicare; quartum est experimenta et certificata stilo brevi et aphorismatico scribere” (Repetitio super Vita brevis, Opera, fol. 276ra).Google Scholar

63 Agrimi, y Crisciani, , “Per una ricerca su experimentum-experimenta. Google Scholar

64 “Est autem verum quod impossibile est cognoscere proprietates per modum syllogisticum, nisi sciremus praecise quantitates elementorum in quolibet entium et nisi etiam sciremus Operationem egredientem a qualibet proportione generata in quolibet ente, secundum quantitates elementorum in eis existentium. Hoc autem est nobis ignotum, nec est possibile inveniri ab homine. Est enim interminatum, cum sit infinitum et fine carens. Haec igitur proprietatis, cum nihilominus nobis ignota fit in quolibet ente, cum careat fine. Intellectus autem sive actus quilibet non potest limitare quod caret fine. Sic igitur debet intelligi negocium in proprietatibus. Non autem sic opinantur multi ex fatuis et phantastice loquentes in naturalibus, laborantes ad sciendum specialem proprietatum causam. Verum quia medicinae necantes et venenosae habent plurimum ex operationibus quas efficiunt a proprietatibus, est quidem experimentum in medicinis periculosum: pro tanto decet medicum esse contentum medicinis notis suo tempore, super quas testificati sunt omnes, non autem dubiis ex eis” (Avicena, , Cantica [nota 24 supra], fol. 227).Google Scholar

65 Aphorismi de gradibus, AVOMO 2: 196.Google Scholar

66 Reproduzco el pasaje entero: “Circa primum debet considerare de qua re habet noticiam et a quo. Nam si nullam nullo modo debet experiri a parte intra nec a parte extra re alterata, sed propter rei alterationem debet corpori applicare suspenendo vel applicando vel alligando secundum formam a sapientibus traditam in phisicis ligaturis, specialiter a Galieno et Diascoride in capitulo scabiei, taliter ut, si voluntas affuerit, cito possit elongari vel amoveri a corpore. Si vero aliquam habet de virtutibus vel effectibus noticiam rei, debes considerare sicilicet utrum earn elegerit a sapientibus vel a vulgo. Multa enim sapientes a vulgo recipiunt, sicut patet per Avicennam in quinto et per Razim in Experimentis et per Galienum in De simplicibus medicinis. Nam cum notitia proprietatum non possit haberi per rationem sed tantum experimento et revelatione, et experientia casualis et revelatio sunt communes vulgo et sapientibus, possibile est ut proprietatum noticie primo habeantur a vulgaribus quam ab aliis” ( Repetitio super Vita brevis, Opera , fol. 276ra ).Google Scholar

67 “Effectus autem proprietatis nequit ratione cognosci, cum priora sint in eis occulta, nec etiam colligi potest rationabili experimento, scilicet tantummodo casuali. Rationabile enim experimentum semper presuponit determinatum obiectum. Medicus enim cum in humano corpore vult experiri virtutem complexionalem alicuius mixti, iam certe supponit quod in omni parte corporis suum effectum manifestabit. Nam quelibet esse potest obiectum complexioni, sed hoc non est certum de proprietate, immo antequam cognoscatur proprietas, incertum est penitus utrum ad manifestationem sui effectus determinet sibi potius spiritus aut humores quam membra vel unum membrum quam aliud. Nisi enim experimento casuali vel aliquo modo revelationis sciretur corallum habere determinatum aspectum ad stomachum, non posset ullo modo ratione cognosci” ( Speculum medicine, Opera , fol. 6vb ).Google Scholar

68 Crisciani, Chiara, Exemplum Christi e Sapere: Sull'epistemologia di Arnaldo da Villanova,” Archives internationales d'histoire des sciences 28 (1978): 245–98, esp. 271-74 y 286-87. Véase también Jole Agrimi y Chiara Crisciani, “Medici e vetulae dal duecento al quattrocento: problemi di una ricerca,” Cultura popolare e cultura dotta net seicento: Atti del Convegno di Studio di Genova (23-25 novembre 1982) (Milán, 1983); eadem, “Per una ricerca su experimentum.” Hay que tener en cuenta, no obstante, que en algunos de estos trabajos se citan obras del corpus arnaldiano que posteriormente se han revelado apócrifas.Google Scholar

69 “Si igitur tamen a significatione vulgarium innotescit effectus aut virtus rei medicinalis considerande sunt particulares circumstantie que occurrunt circa vulgi experientiam vel ex observantia ipsius vel ex communibus et de omnibus iudicare comparando adinvicem et tandem circa corpora que proponit uti experimento. De modo etiam operandi quem vulgus servat considerandum est utrum sit consonum rationi vel non, quia, si sic, procedit medicus secundum modum vulgi; si non, tunc iuxta regulam volumus quod, si manifeste repugnet rationi, detestandum est, et si superstitiosum sit sanare fracturas aut rupturas ab scientia cum ligatione fissarum arborum. … Si vero effectus nullam experientie inveniatur habere dependentiam concurrentibus circumstantiis, tunc est effectus proprietatis postquam nihil interveniens rationi repugnat, verbi gratia dipolimonea experti sunt Arabes quod expellit venenum scorpionum quodcumque appropriatur etiam experiri potest medicus in simili casu in qualibet regione. Vario tamen modo administrandi et quantum ad quantitatem et quantum ad concomitantia secundum diversum respectum complexionem corporis et complexionis medicine. Nam colericis ministrabitur cum aqua frigida, sicut sit communiter apud meridionales, aliis vero cum vino vel cum aqua calida et cetera. Si autem medicine virtus innotescat assertionem vel testimonio sapientis, tunc advertendum est utrum ille sapiens explicet illa particularia vel non. Si sic, tunc procedit medicus ad experiendum secundum quod particularia regulabuntur. Si autem non, tunc valde dimitte” (Opera, fol. 276r). Las dos palabras en cursiva son correcciones a partir de la edición de Lyon, 1509.Google Scholar

70 En cuanto a la epistemología opuesta en la obra médica y la obra religiosa: Crisciani, “Exemplum Christi,” 255-63; Fortuny, Francesc J., “La filosofia d'Arnau de Vilanova,” Anuari de la Societat Catalana de Filosofia 3 (1989): 1954, e idem, “Arnau de Vilanova: els limits de la raó teològica: Arnau en oposició a Averrois, Maimònides i Tomàs d'Aquino,” Estudi General 9 (1989): 31-60.Google Scholar

71 De consideracionibus operis medicine, AVOMO 4: 131-34 y 192. Para la posible relación entre las advertencias de Arnau y las corrientes empiristas de Montpellier que tuvieron en el antes mencionado Niklas von Mumpelier la figura principal: Ballester, Luis García, “Arnau de Vilanova (c. 1240-1311) y la reforma de los estudios médicos en Montpellier (1309): El Hipócrates latino y la introducción del nuevo Galeno,” Dynamis 2 (1982): 97158. Véase también McVaugh, “Incantationes” (nota 35 supra) y, para un posible conflicto con médicos empíricos en el caso del paciente a quien va dirigido el Regimen quartane, Giralt, “The consilia” (nota 18 supra).Google Scholar

72 Por ejemplo “Et dicunt experimentatores quod in ista passione [tortura intestinorum] multum valet ericius assus et calcaneus porci” (de Gordon, Bernat, Lilium medicinae [Lyon, 1559], fol. 159ra ).Google Scholar

73 “Est emplastrum mirabile et probatum” (MS San Lorenzo de El Escorial, Real Biblioteca del Monasterio, M II. 17, fol. 121vb).Google Scholar

74 Acerca de este proceso, que se da tanto en la medicina práctica como en la cirugía, véase ahora también McVaugh, , “Incantationes.” Google Scholar

75 Sobre la actitud de Arnau ante la astrología véase Giralt, Sebastià, “Medicina i astrologia en el corpus arnaldià,” Dynamis 26 (2006): 1538; idem, “Arnaldus astrologus? La astrología en la medicina de Arnau de Vilanova,” Medicina & historia 2003/2 (2003): 1-15; Weill-Parot, , Les “images astrologiques” (nota 12 supra), 456-500; y Vescovini, Graziella Federici, “I sigilli cosidetti arnaldiani,” Traditio 60 (2005): 201-42.Google Scholar

76 Para una aproximación cronológica parcial a la obra de Arnau véase, McVaugh, “The Development” (nota 36 supra), 75-82, y, más recientemente, Fernando Salmón, “La obra médica de Arnau de Vilanova en Montpellier,” Le Blévec, D. y Granier, Th., eds., L'Université de Médecine de Montpellier et son rayonnement (XIIIe-XVe siècles) (Turnhout, 2004), 133–74.Google Scholar

77 Acerca de la leyenda de Arnau ocultista véase AVOMO 7.1: 172–94.Google Scholar