Hostname: page-component-77c89778f8-rkxrd Total loading time: 0 Render date: 2024-07-17T23:25:44.009Z Has data issue: false hasContentIssue false

Francisco Maldonado de Silva

« Le del face à face »

Published online by Cambridge University Press:  26 July 2017

Nathan Wachtel*
Affiliation:
Collège de France

Extract

Francisco Maldonado de Silva est l'un des plus fameux martyrs de l'histoire des judaïsants du Nouveau Monde. La vocation de martyr est certes rare : parmi les centaines de marranes condamnés au bûcher par l'Inquisition, bien peu finalement (une demi-douzaine environ sur le continent américain) consentirent à être brûlés vivants, c'est-à-dire à mourir en proclamant leur fidélité à la loi de Moïse. La mort de Francisco Maldonado de Silva lors de l'autodafé de 1639, à Lima, eut une immense répercussion dans les milieux juifs de l'Ancien Monde : son martyre, ainsi que ceux de Isaac de Castro Tartas (transféré du Brésil) lors de l'autodafé de Lisbonne en 1646, et de Tomas Tremino de Sobremonte lors de l'autodafé de Mexico en 1649, sont presque aussitôt glorifiés par Menasseh ben Israël dans son célèbre ouvrage, Espérance d'Israël, publié en 1652 à Amsterdam. Celuici inscrit ces événements tragiques parmi les épreuves contemporaines du peuple juif, et les interprète comme autant de signes annonçant l'approche des temps messianiques.

Summary

Summary

The purpose of this article is to present the philosophical and religious contribution of Francisco Maldonado de Silva, one of the most famous martyrs in the history of the New World Judaists, through the analysis of brief fragments of texts that have reached us and which he wrote in Lima's inquisitorial jails. It appears that, in order to refute the dogmas of the incarnation of Christ and the Holy Trinity, the author of these texts invokes arguments taken from scholastic theology and Aristotle's philosophy, but also from authors of antijewish polemics, such as Nicolas de Lyre and Pablo de Santa Maria (a famous converso himself), although reinterpreted in the opposite way. Francisco Maldonado de Silva's religious thoughts clearly show the original features of an innovative rationalism for the time.

Type
Conversions Religieuses
Copyright
Copyright © Les Éditions de l’EHESS 1999

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1. Cf. Menasseh Ben Israel, Espérance d'Israël. Introduction, traduction et notes par Henri Méchoulan et Gérard Nahon, Paris, 1979, p. 163 : « Elie Nazareno se livra aux mêmes flammes à Lima, le 23 janvier 1639, après avoir passé quatorze ans en prison pendant lesquels il ne mangea pas de viande ni ne voulut souiller sa bouche ; il s'était lui-même circoncis dans sa geôle et s'était donné ce nom ».

2. AHN, Inquisitión, Libro 1031, ff. 119r.-126v. Ce document a été publié par Luci'a García De Proodian, Los Judi'os en America. Sus actividades en los Virreinatos de Nueva Castilla y Nueva Granada. Siglo XVII, Madrid, 1966, pp. 340-387, ainsi que par Günter Böhm, Historia de los Judíos en Chile, vol. I, Periodo colonial. Judíos y Judeoconversos en Chile colonial durante los siglos XVI y XVII. El Bachiller Francisco Maldonado de Silva, 1592-1639, Santiago du Chili, 1984, pp. 279-325. Ce dernier ouvrage publie également d'autres documents provenant des archives chiliennes, relatifs à Diego Nunez de Silva et à son fils Francisco Maldonado de Silva. C'est à ces publications que nous nous référerons ci-après.

3. « Auto de la Fe celebrado en Lima a 23 de enero de 1639… », dans Günter Böhm, op. cit., p. 418 : « […] y con pluma, y tinta que hizo, esta de carbon, aquella de un gueso de gallina, cortado con un cuchillo que hizo de un clavo, escriuio letra que parecia de molde ».

4. « Relation », dans Günter Böhm, op. cit., p. 292 : « […] con los libres que manifesta en la audiencia de 12 de noviembre de 1638 al cuello, y oida su sentencia fue relajado a la justicia y braço seglar que le quemo vivo con los dichos libres y murio pertinaz ».

5. Ibid., p. 301 : « Entre infinitos quadernos que escribio este Reo, se envia este para que se vea puesto a la claridad la curiosidad de juntar papelitos ».

6. Sur Luis de Carvajal el Mozo, cf. Procesos de Luis de Carvajal (El Mozo), Publicaciones del Archivo General de la Nacion, XXVIII, Mexico, 1935, 537 p.

7. « Relation », dans Génter Böhm, op. cit., p. 285 : « Y que hasta edad de 18 años se tuuo por cristiano, y confesaba y comulgaba en los tiempos que manda la iglesia, […] y oia misa, y acudia a los demas actos de cristianos, y guardaba la ley de Jesucristo ».

8. Ibid., p. 285 : « […] y que su padre le hauia dicho que su aguelo y todos sus ascendientes habian sido judios, y muerto en la lei de Moisses ».

9. « Inventario y secuestro de los bienes de Francisco Maldonado de Silva […] », Archivo Nacional (Santiago du Chili), Archivos de Fondos Varios, vol. 268, dans Günter Böhm, op. cit., pp. 225-235.

10. « Relation », dans Günter Böhm, op. cit., p. 285 : « […] y mandandole hacer el juramento ordinario y que pusiese la mano en la cruz de la mesa del tribunal, dudando un poco dixo : Yo soi judio señor, y profeso la lei de Moisses y por ella e de vivir e morir y si he de jurar, jurare por dios vivo que hizo el cielo y la tierra, y es el dios de Hisrrael. Y que por aquel juramento de la lei de Moyses juraria de decir verdad. Y dixo llamarse el Bachiller Francisco Maldonado de Silva, cirujano examinado, natural de la ciudad de San Miguel de Tucuman en estos reinos del Piru, de edad de 35 años ».

11. Ibid., p. 291 : « […] abiendo pasado el reo una larga enfermedad de que estuuo en lo ultimo de su vida, por un ayuno que hizo ochenta dias […] ».

12. Ibid., p. 291 : « […] y dixo que a los dos de los dichos presos les abia reducido a que siguiesen su lei y les habia dado cartas para que quando saliesen de la Inquisitión las lleuasen a la sinagoga de Roma […] ».

13. « Auto de la Fe celebrado en Lima … », dans Günter Böhm, op. cit., p. 418 : « Permitio Dios que estuuiese sordo al principio de las prisiones desta complicidad, y que no entendiessc cosa délia, porque a saber que auia presos tantos Judios, huuiera hecho diabluras por fortalecerlos segun el celo que tuuo de su ley ».

14. « Relation », Günter Böhm, op. cit., p. 291 : « porque a no estar sordo no dejara de alcançar algo de los muchos presos que abia por el judaismo y resultaran inconbinientes en las carceles considérables ».

15. Bien que ces textes aient été publiés à deux reprises, par Lucía García de Proodian et par Günter Böhm, ils n'ont pas été en eux-mêmes l'objet de commentaires.

16. « Inventario y secuestro… », Günter Böhm, op. cit., pp. 231-233.

17. « Carta que escriuia Silua a la sinagoga de Roma », dans Gunter Böhm, op. cit., p. 305 : « Sinagogae fratrum Iudeorum qui Romae sunt et per regionibus eius, frater Heli Nasareus Dei Judeus, filius Sylvae medicinae professons Iudei mortui clausus in carcere inquisitionis civitatis Limensis in regno Indiae occidentalis […] ».

18. Ibid. p. 305 : « Scitote charissimi fratres quod abhinc 23 annos cum essem aetate 18 annorum didisci a pâtre meo veram legem Domini Dei nostri per manum Moysis servi eius praebitam quam, etsi observarem, tamen foro exteriori ob metum christianorum videbar custodire legem eorum : in hoc vero confiteor sicut et in aliis praeceptis Dei me (ut stultus) pecasse quia soli Deo timendum est […] ».

19. « Relation », dans Günter Böhm, op. cit., pp. 282-283 : « […] a que le respondio el reo que amigos auian sido y que le pedia que guardase secreto en lo que le queria decir. Y era que avia muchos aflos que guardaba el reo la ley de Moyses, y que hallando capaz y de buen entendimiento a una hermana suya llamada dona Ysabel, de quien le habia venido todo su daño, la persuadio a que guardase la ley en que avia muerto su padre ».

20. Ibid., p. 283 : « […] y el reo dixo que su padre abia temido los tormentos y la aspereça de la muerte, dando a entender que abia muerto en su lei, y que se la habia enseñado al reo ».

21. « Carta que escrivia Silva… », dans Günter Böhm, op. cit., p. 305 : « […] singulis sabbatis absque libro repeto flexis genibus in conspectu Dei mei depraecans illum pro peccatis meis et populi sui si forte possim (licet indignus) placare furorem suum, ut salvet et congreget eum sicut per suos prophetas promisit. Ego quidem a die qua captus fui devovi illi mori pugnans ai gumentis viribus et posse propter veritatem eius et observare legem eius usque ad aras ignis qui mihi paratur in brevi (ut colligo) utque me in holocaustum pro peccatis nostris Deus suscipiat et desinat in me ira eius […] ».

22. Ibid., p. 306 : « In manu enim nostri consilii posuit nos ut eligamus vitam vel mortem, vitam in custodia preceptorum suorum, mortem autem in transgressione illorum ».

23. Ibid., p. 306 : « Iam vero sunt impleta in nobis omnia ab illo malum nostrum propter iniquitates nostras praedicta, nunc autem desunt ut impleantur quae in bonum nostrum praedixit in nomine Domini Dei nostri ».

24. « Cuadernillo… », Günter Böhm, op. cit., p. 297 : « Dios para conocerse y entenderse y comprehender su divina essencia, haze concepto de si mesmo y en este acto ay concebido y concibiente ; mas lo concebido en Dios no puede ser accidente, y assi es necesario que sea sustancia, y esta substancia no puede ser el mismo suppuesto de Dios, porque implica opposicion de relacion que se tiene entre los philosophos por absurdo, luego esta en otro suppuesto o persona la cual es el hijo de Dios ». Signalons que Lucía García de Proodian ainsi que Günter Böhm (celui-ci se contentant de reproduire le texte publié par la première) transcrivent tous deux : « […] por que implica opinion de relacion… », ce qui n'a pas grand sens. Si l'on se reporte au manuscrit original, on déchiffre très clairement le mot en abrégé : « opp. on », qui de toute évidence ne peut se transcrire que par « opposición », comme le confirme d'autre paît l'expression « […] no implica opposición relativa […] », que l'on rencontre (en toutes lettres) quelques lignes plus loin.

25. Thomas D'Aquin, Somme Théologique, Première partie, question 31, article 2, Paris, Le Cerf, 1994, p. 382 : « Or, le masculin alius, c'est-à-dire un autre, évoque une pure distinction de suppôts ; on peut donc sans inconvénient dire que le Fils est alius a Pâtre, autre que le Père, car il est bien un autre suppôt de la nature divine, et pareillement une autre personne, une autre hypostase ».

26. « Cuadernillo… », dans Génter Böhm, op. cit. p. 297 : « Aunque es verdad que concedi que aquel acto de comprehender Dios y conocerse y entenderse era substancia, no concedí que existiesse en otra persona y la razon desto doy agora ». Comme précédemment, les transcriptions de Lucía García de Proodian et de Günter Böhm sont plusieurs fois fautives (« conocerle » pour « conocerse », « concebí » pour « concedí »). C'est nous qui corrigeons ici.

27. Ibid., p. 297 : « Todas virtudes y propriedades y acciones de Dios, segun comun doctrina de los doctores cristianos, no se distinguen en el y son su misma esencia divina ».

28. « Cuadernillo… », dans Günter Böhm, op. cit., p. 297 : « Thomas la parte q.14 ar.4 dize que la accion de entender de Dios es su misma potencia y essencia ; donde tambien demuestra que la accion de entender de Dios es su essencia ».

29. Thomas D'Aquin, op. cit., p. 256.

30. Ibid., p. 175.

31. Ibid., p. 256.

32. Ibid., p. 256.

33. « Relation », dans Génter Böhm, op. cit., p. 289.

34. Ibid., p. 290 : « Mas para hacer vana ostentacion de su ingenio y sofisterias que con deseo de convertirse a nuestra santa fe catolica ».

35. Cf. Cohen, Jeremy, The Friars and the Jews. The Evolution of Médiéval Anti-Judaism, Ithaca-Londres, Cornell University Press, 1982 Google Scholar, chapitre 7 : « Synthesis and Diffusion : Nicholas of Lira», pp. 170-195.

36. Ibid., p. 174 ss.

37. Ibid., p. 180 ss.

38. Ibid, p. 182.

39. Biblia sacra cum glossis, interlineari, et ordinaria, Nicolai Lyrani postilla, ac moralitatibus, Burgensis additionibus, et Thoringi replicis, etc., 6 vols, Venise, 1588 (cité par Jeremy Cohen, op. cit., p. 175, note 10).

40. « Cuadernillo… », dans Günter Böhm, op. cit., pp. 297-298 : « Y Lira dize que el entender de Dios es su accion vital, luego aquella accion de entenderse o comprehenderse, quod idem est, no es substancia distincta de su essencia diuina, et per consequens no implica opposicion rolativa que exista en el mismo suppuesto divino unico por perfeccion suya, como las demas que tiene ». (Ici encore nous corrigeons les transcriptions de Lucía García de Proodian et de Günter Böhm : il faut lire « perfección » et non « perceptión »).

41. Ibid., p. 298 : « porque los habitos y los actos no se distinguen en Dios como en nosotros sino solo rationes ratiocinante et son modu intelligendi nostrum ».

42. Aristote, , Métaphysique, Paris, J. Vrin, 1991, t. II, p. 49.Google Scholar

43. Cf. Aubenque, Pierre, Le problème de l'être chez Aristote, Paris, Presses Universitaires de France Google Scholar, « Quadrige », 1962, p. 439.

44. Aristote, op. cit., pp. 186-188.

45. « Cuadernillo… », dans Günter Böhm, op. cit., p. 298 : « No obstante eso, segun doctrina de Aristoteles, 9 Metaph, el entender y el querer son acciones immanentes que son esteriles y carecen determino producto por ellas, y assi no se puede comunicar la naturaleza por las dichas acciones ». (Nous corrigeons ici également la transcription défectueuse de Lucía García de Proodian et Gunter Böhm).

46. Aristote, op. cit., p. 46.

47. Aristote, op. cit., p. 56.

48. Cf. Martial Gueroult, Spinoza. I, Dieu, Paris, 1968, p. 272 ss, 356 ss.

49. « Cuadernillo… », dans Günter Böhm, op. cit., p. 298 : « Y aunque quieran arguir diciendo que esso se entiende solamente entre las criaturas por tener sus acciones limitadas y finitas, mas que en Dios tiene el entender y querer virtud infinita, y por tanto puede comunicar su naturaleza (esto es engendrar o producir) por las taies acciones, respondo que muchas cosas pudo y puede Dios hazer que no las hizo ni hara jamas, porque no excède de lo que una vez hizo y constituyo ab eterno en su diuino consejo con su summa sabiduria. Y assi no haze luerça el argumento para dar a créer que aya engendrado de su misma essencia un hijo coeterno a el y igual en potencia. Porque fuera de que no hay lugar de la Sagrada Escritura que tal diga, implica imposible y muy grande absurdo la tal generacion segun razon natural ».

50. Spinoza, , Éthique, Paris, Presses Universitaires de France, 1990, pp. 8889.Google Scholar

51. Ibid., p. 298 : « Porque el hijo no puede ser idem numéro con el padre ni igual en tiempo, antes es postero en quanto tiene su ser y origen del ». (Nous corrigeons les transcriptions de Lucía García de Proodian et Gunter Böhm).

52. Ibid., p. 298 : « Ytem dice Lira y tambien lo he oydo dezir a otros theologos que ninguno puede engendrarse a si mismo, y que ni Dios pudo engendrarse a si mismo ».

53. Ibid., p. 298 : « La produccion del hijo pertenece necessariamente a la perfeccion divina, y si esto fuera assi necessariamente se infiere que Dios se engendro o produxo a si mismo, pues en la tal generacion produxo su perfeccion, porque sin ella no pudo Dios ser Dios, en quanto no puede ser imperfecto ».

54. Ibid., p. 298 : « […] en qualquier generacion se requière conjuncion de activo y passivo mas en la essencia divina no se puede dar potencia passiva, porque es actus purus […] ».

55. Ibid., p. 299 : « […] por quanto solo a las cosas materiales y entes mobles conviene y pertenece la generacion que son corruptibles porque la generacion de uno es corrupcion de otro et econtra […] ».

56. « Carta que escrivia Silva a la Sinagoga de Roma », dans Gunter Böhm, op. cit., p. 308 : « Et rex David erit exelsus super omnes reges et vocabitur filius Dei sed non ex substancia divina genitus sed adoptimus primogenitum autem vocat eum Dominus metaphorice sicut in multis locis vocat filium genitum suum Israël et Ephraim primogenitum eius ».

57. Ibid., p. 308 : « […] quia Deus est incorporeus, sed ut intelligamus aliquia de eo utitur more humano siquidem ex sensibilibus oritur cognitio nostra, sic ex locutionibus corporeis cuncta locutio intelligitur ».

58. Ibid. p. 309 : « […] et non potest esse per se subsistens quidquid ab alio accepit suum esse et principium, qui autem per se non subsistit non est Deus […] ».

59. Ibid., p. 305.

60. « Cuadernillo … », dans Gunter Böhm, op. cit., p. 299 : « Ultimamente digo que si en Dios uviera trinidad de personas, no la uviera ocultado a su pueblo de Israël, al quai segun dixo Moyses, vertex prophetarum, manifesto sus secretos ».

61. Ibid., pp. 299-300 : « Llamamente uvieram Moyses y los demas profetas mentido, si sabiendo que era Dios trino en personas y que la del Hijo era Dios y el Espiritu Santo Dios, enseñaran al pueblo diciendo que era uno solo y sin semejante ».

62. Ibid. p. 300 : « De todo lo dicho en este argumenta se concluye sumariamente que es Dios uno solo y unica y sola su persona, suppuesto de su simple essencia, pues consta por razones tan évidentes y authoridades de la S. Scra. expressas y explicitas que no hay otro fuera del, el quai es el verdadero Dios de Israël ».

63. Ibid., p. 300 : « Porque no es probable que aya de ser el premio de los justos en el cielo, como enseflan los doctores cristianos […] y como dicho es todos prometen en nombre del Dios Sancto de Israël en Sion y Jérusalem la gloria y vida eterna por premio de los justos despues del juicio universal de las gentes ».

64. « Auto de la Fe… », dans Günter Böhm, op. cit., p. 418 : « Dexose crecer barba, y cabello como los Nazarenos, y se mudo el nombre de Francisco Maldonado de Silva en el de Heli Nazareo, y quando firmaua usaua dél, diziendo Heli Nazareo, indigno siervo del Dios de Israël, alias Silua ».

65. Gershom SCHOLEM, Les origines de la Kabbale, Paris, 1966, pp. 244-249.

66. lbid., pp. 242-263.

67. « Auto de la Fe… », dans Génter Böhm, op. cit., pp. 418-419 : « Y es digno de reparo, que auiendose acabado de hazer la relacion de las causas de los relaxados, se leuantó un viento tan recio que afirman vezinos antiguos desta ciudad, no auer visto otro tan fuerte en muchos afios. Rompió con toda violencia la vêla que hazia sombra al tablado, por la misma parte y lugar donde estaua este condenado, el quai mirando al cielo dixo : esto lo ha dispuesto assi el Dios de Israël para verme cara a cara desde el cielo ».