Hostname: page-component-76fb5796d-x4r87 Total loading time: 0 Render date: 2024-04-27T03:57:56.429Z Has data issue: false hasContentIssue false

Culte et Justice

Lieux d'assemblée des tribus germaniques et slaves

Published online by Cambridge University Press:  26 July 2017

Karol Modzelewski*
Affiliation:
Université de Varsovie

Extract

Chaque historien médiéviste ressemble à un ethnologue : la diversité des cultures le sépare de l'objet de ses recherches. Pénétrer cette barrière, comprendre une culture différente de la nôtre, c'est le risque et le charme majeur de notre métier. Or un médiéviste qui étudie les sociétés tribales du harharicum européen se heurte à un obstacle supplémentaire : il y avait aussi une profonde diversité des cultures entre les barbares en question et les auteurs, antiques ou médiévaux, qui nous les font connaître. Avant que les peuples germaniques et slaves soient encadrés par des États et par l'Église, le patrimoine de leurs mythes, sagas et coutumes juridiques demeurait domaine exclusif de la tradition orale.

Summary

Summary

Starting with an analysis of a misunderstanding between Helmold de Besau and his Slavic informant regarding the Wagres' time of assembly, the author examines texts from various sources relative to the assemblies of the Germanic and Slavic tribes. In spite of the thousand-year gap separating Tacitus from the German medieval ecclesiastical writers, and in spite of geographic distance and ethnic diversity, a comparative analysis proves to be possible and fruitful. The resemblance observed between the descriptions of the two barbaric societies cannot be explained by alleged filiations of literary topoi. It can only be partially explained by the common clichés produced by the classical and medieval cultures of the Latin West. In keeping with Reinhard Wenskus' opinion, the author insists on the similarity that exists, beyond ethnic differences, between the Germanic and Slavic barbaric societies, which were neither democratic nor dictatorial, but deeply traditional and collectivist.

Type
Droit, Justice et Politique (12e-13e s.)
Copyright
Copyright © Les Éditions de l’EHESS 1999

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1. Gasparri, S., La cultura tradizionale dei Longobardi. Struttura tribale e resistenze pagane, Spolète, 1983, p. 94.Google Scholar

2. Ainsi s'est exprimé en 643 le roi Rotari dans l'épilogue de la première codification des coutumes juridiques lombardes : Le leggi dei Longobardi, C. Azzara, S. Gasparri (éds), Milan, 1993 (ensuite LL), Rothari, cap. 386, p. 102.

3. K. Modzelewski, Legem ipsam vetare nonpossumus. Królewski kodyfikator wobec potegi zwyczaju (Un codificateur royal face à la puissance de la coutume), dans Historia, idee, polityka, Ksiega dedykowana J. Baszkiewiczowi, Varsovie, 1995, pp. 29-32 ; sur l'importance des traditions mytho-historiques pour les peuples barbares, voir Le Goff, J., Histoire et mémoire, Paris, 1988, en particulier, p. 111.Google Scholar

4. Helmoldipresbyteri Bozoviensis Chronica Slavorum, B. Schmeidler (éd.), Hanovre, 1937, lib. I, cap. 84, pp. 159-160. Veniremus in nemus, quod unicum est in terra ilia […]. Illic inter vetustissimas arbores vidimus sacras quercus, quae dicatae fuerant deo terrae illius Proven, quas ambiebat atrium et sepes accuratior lignis constructa, continens duas portas. Prefer penates enim et ydola, quibus singula oppida redundabant, locus ille sanctimonium fuit universae terrae, cuiflamen et feriaciones et sacrificiorum varii ritus deputati fuerant. Illic omni secundaferia populus terrae cum regulo etflamine convenire solebantpropter iudicia. Ingressus atrii omnibus inhibitus nisi sacerdoti tantum et sacrificare volentibus, vel quos mortis urgebat periculum, his enim minime negabatur asilum. Tantam enim sacris suis Slavi exhibent reverentiam, ut ambitum fani nee in hostibus sanguine pollui sinant […].

Venientibus autem nobis ad nemus Mud et profanacionis locum adhortatus est nos episcopus, ut valenter accederemus ad destruendum lucum. Ipse quoque desiliens equo contrivit de conto insignes portarum frontes, et ingressi atrium omnia septa atrii congessimus circum sacras Mas arbores et de strue lignorum iniecto igno fecimus pyram, non tamen sine metu, ne forte tumultu incolarum lapidibus obrueremur. Sed divinitus protecti sumus.

5. HELMOLD, lib. I, cap. 52, p. 102 : Prefer lucos atque penates, quibus agri et oppida redundabant, primi et precipui erant Prove deus Aldenburgensis terrae, Siwa dea Polaborum, Radigast deus terrae Obotritorum. His dicati erant flamines et sacrificiorum libamenta multiplexque religionis cultus.

6. HELMOLD, lib. I, cap. 69, p. 134 : Visitavit Aldenburg, ubi sedes quondam episcopalis fuerat, et receptus est a barbaris habitatoribus terrae illius, quorum deus erat Prove. Perro nomen flaminis, qui preerat supersticioni, eorum, erat Mike. Sed et princeps terrae vocabatur Rochel, qui fuerat de semine Crutonis, ydolatra et pirata maximus. Cepit igitur pontifex Dei proponere barbaris viam veritatis, quae Christus est […] Pauci autem Slavorum applicuerunt se fidei […].

7. A. Brückner, Mitologia slowiañska i polska (Mythologie slave et polonaise), S. Urbañczyk (éd.), Varsovie, 1980, p. 200.

8. Wienecke, E., Untersuchungen zur Religion der Westslawen, Leipzig, 1940, pp. 3741 Google Scholar ; S. Urbañczyk, « Prove », dans Słownik Starozytności slowiañskich (Vocabulaire des antiquités slaves), vol. IV, p. 368 ; ŁOwmiañski, H., Religia Słowian i jej upadek (La religion des Slaves el sa chute), Varsovie, 1979, p. 183 Google Scholar.

9. Matuszewski, J., Słowiañski tydzieñ. Geneza, struktura, nomenklatura (La semaine slave. Genèse, structure, nomenclature), Łodź, 1978.Google Scholar

10. Boudriot, W., Die altgermanische Religion in der ämtlichen kirchlichen Literatur des Abendslandes vom 5. Bis 11. Jahrhundert, Bonn, 1928 Google Scholar ; H. Achterberg, « Interpretatio Christiana. Verkleidete Glaubensgestalten der Germanen auf deutschem Boden », dans Form und Geist. Arbeiten zur germanischen Philologie, L. Mackensen (éd.), Leipzig, 1930 ; Clemen, C. C., Altgermanische Religionsgeschichte, Bonn, 1934 Google Scholar ; E. Wienecke, op. cit. ; Harmening, D., Superstitio. Überlieferungs- und theoriegeschichtliche Untersuchungen zur kirchlich- teologischen Aberglaubensliteratur des Mittelalters, Berlin, 1979.Google Scholar

11. J.-C. Schmitt, « Les superstitions », dans J. LE GOFF (éd.), Histoire de la France religieuse, I, Des dieuxde la Gaule à la papauté d'Avignon, Paris, 1988, pp. 437-551 ; R. Künzel, « Paganisme, syncrétisme et culture religieuse populaire au Haut Moyen Age, Réflexions de méthode », Annates ESC, 1992, n° 4-5, pp. 1055-1069 ; Simoni, F., « I testi catechistico-omiletici del primo medioevo negli studi storico-religiosi ed antropologici europei tra XIXe XX secolo : l'esempio del De correctione rusticorum di Martino di Braga », Bollettino dell'Istituto Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano, 92, 1990, pp. 5399.Google Scholar

12. Licet apud concilium accusare quoque et discrimen capitis intendere. […] Sed et levioribus delictis pro modo poena : equorum pecorumque numero convicti mulctantur. Pars multae regi vel civitati, pars ipsi, qui vindicatur, vel propinquis eius exsolvitur.

13. TACITE, Germania, W. Reeb (ed.), Leipzig-Berlin, 1930 (ensuite : Germania), cap. 12, pp. 32-33.

14. Vita Lebuini antiqua, A. Hofmeister (éd.), MGH SS XXX/2, Leipzig, 1934 (ensuite : VLA), cap. 4, p. 793 : Regent antiqui Saxones non habebant, sed per pagos satrapas constitutos ; morisque erat, ut semel in anno generale consilium agerent in media Saxonia iuxta fluvium Wisuram ad locum qui dicitur Marklo. Solebant ibi omnes in unum satrapae convenire, ex pagis quoque singulis duodecim electi nobiles totidemque liberi totidemque lad. Renovabant ibi leges, praecipuas causas adiudicabant et, quid per annum essent acturi sive in bello sive in pace, communi consilio statuebant.

15. BEDA, Historia ecclesiastica gentis Anglorum, A. Holder (éd.), 1882, lib. V, cap. 10 : Non enim habent regent iidem antiqui Saxones, sed satrapas plurimos suae genti prepositos, qui ingruente belli articulo mittunt aequaliter sortes, et quemcumque sors ostenderit, hunc tempore belli ducém omnes sequuntur, huic obtemperant; peracto autem bello rursum aequalis potentiae omnes sunt satrapae. Les satrapes sont, bien entendu, une reminiscence biblique (Prophetia Danielis, 3).

16. Sur les sources de l'hagiographe, voir M. LINTZEL, « Die Vita Lebuini antiqua », dans id., Ausgewählte Schriften, Berlin, 1961, pp. 244-261.

17. Capitulare Saxonicum (ensuite : CS), dans Die Gesetze des Karolingerreiches, K. A. Eckardt (éd.), III, Weimar, 1934, p. 10.

18. Annales Lauresheimenses, MGH SS I, p. 32 ; Annales Maximiniani, MGH SS XIII, p. 21 ; Annales Mosellani, MGH SS XVI, p. 497 ; Schulze, H. K., Die Grafschaftsverfassung der Karolingerzeit in den Gebieten östlich des Rheins, Berlin, 1973, pp. 279 ss, 287-291CrossRefGoogle Scholar.

19. Capitulatio de Partibus Saxoniae (ensuite : CPS), dans Die Gesetze des Karolinger-reiches, III, cap. 34, p. 10 : Interdiximus ut omnes Saxones generaliter conventus publicos nee jaciant, nisi forte missus noster de verbo nostra eos congregare fecerit; sed unusquisque comes in suo ministerio placita et iustitias facial […].

20. CS, cap. 4, p. 12 : (Seque pacificari iuxta quod sui convicini iudicaverint).

21. CS, cap. 8, p. 14 : excepto si talis fuerit rebellis qui iustitiam facere noluerit et ad nos ut in praesentia nostra iustitiam reddat venire dispexerit; condicto commune placito simul ipsi pagenses veniant et si unanimiter consenserint pro districtione illius causa incendatur; tunc de ipso placito commune consilio facto secundum eorum ewa fiat peractum, et non pro qualibet iracundia aut malivola intentione nisi pro districtione nostra.

22. Kronika Thietmara, M. Z. Jedlicki (éd.), Poznañ, 1953 (ensuite Thietmar), lib. VI, cap. 25 (18), pp. 349-351 : Hiis autem omnibus, qui communiter Liutici vocantur, dominus specialiter non presidet ullus. Unanimi consilio ad placitum suimet necessaria discucientes, in rebus efficiendis omnes concordant. Si quis vero ex comprovincialibus in placito hiis contradicit, fustibus verberatur et, si forinsecus palam resistit, aut omnia incendio et continua depredatione perdit, aut in eorum presentia pro qualitate sua pecuniae persolvit quantitatem debitae.

23. HELMOLD, lib. I, cap. 83, p. 159 évoque le même moyen de répression au pays des Wagres : Si quis vero, quod rarissimum est, peregrinum hospicio removisse deprehensus fuerit, huius domum vel facultates incendio consumere licitum est, atque in id omnium vota paritcr conspirant, ilium inglorium, ilium vilem et ab omnibus exsibilandum dicentes, qui hospiti panem negare non timuisset. Un note etranger etait place sous la protection de la tribu ; c'est pourquoi l'atteinte aux règies de l'hospitalité constituait Foutrage à la communauté entière ct entrainaît la vengeance de celle-ci.

24. Germania, cap. 11, p. 32 : si displicuit sententia, fremitu aspernantur; sin placuit, frameas concutiunt. Onze siècles plus tard, on pratiquait la même forme d'acclamation aux things norvégiens : la foule brandissait les armes (vápnatac) et par-là même une décision irréversible était prise : voir Norwegisches Recht. Das Rechtsbuch des Frostathings, R. M (éd.), Weimar, 1939, XII, 4.

25. L'estieissnermation du « wergeld » in angargathungi, id est secundum qualitatem personae, LL, Rothari, cap. 14, p. 16, cap. 48, p. 24 et cap. 74, p. 28, ainsi que Liutprand, cap. 148, cap. 83, p. 168 et cap. 100, p. 173 ; cf. Lex Frisionum, K. A. Eckhardt, A. Eckhardt (éds), Hanovre, 1982, tit. Ill, p. 44 (la rançon privée et ad partem regis pro fredo weregildum suum) et ibid., Additio, 111/76, pp. 94-96 (facinus ter LIII solidis conponat et pro freda ad partem regis weregildum suum).

26. VLA, cap. 6, pp. 793-794 : Tunc in unum conglobati fecerunt iuxta ritum in primis supplicationem ad deos, postulantes tuitionem deorum patriae suae, et ut possent in ipso conventu statuere sibi utilia et quae forent placita omnibus diis. Deinde disposito grandi orbe concionari coeperunt.

27. Herbordi dialogus de vita s. Ottonis episcopi Babenbergensis, J. Wikarjak (éd.), Monumenta Poloniae Historica, nouvelles series, VII/3, Varsovie, 1974 (ensuite Herbord), lib. II, cap. 14, p. 86 : après une consultation à huis clos, les primats de la tribu sont ad populum agressi, qui sicut adfestum confluxerat, contra morem indispersus Dei nutu in loco manebat nee in rus discesserat.

28. Magistri Adam Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum, B. Schmeidler (ed.), Hanovre-Leipzig, 1917 (ensuite Adam), lib. II, cap. 62, p. 122.

29. Hermania, cap. 7, p. 26 et cap. 11, p. 32.

30. L'inscription laissee sur les murailles d'Hadrien près de Houseseads, par les troupes germaniques au service de l'empereur Alexandre Sévère (222-235) est dédiée Deo Marthi Thingso, ce qui laisse supposer l'identité d'un dieu protecteur du thing et d'un dieu de la guerre, J. DE VRIES, Altgermanische Religionsgeschichte, II, Berlin, 1957, p. 11.

31. VLA, cap. 6, p. 794.

32. Lex Frisionum, Additio sapientum, I, p. 80 : Homo faidosus pacem habeat in ecciesia, in domo sua, ad ecclesiam eundo, de ecciesia redeundo, adplacitum eundo, de placito redeundo. Qui hanc pacem effregerit et hominem occiderit, novies XXX solidos conponat. La somme de 270 sous ne correspond pas à un wergeld (d'ailleurs elle le dépasse de loin), mais à un fredus, soit l'amende publique de 30 sous payée normalement au roi par le coupable d'un meurtre, mais dans ce cas precis multipliée par 9 à cause de l'atteinte portée par le vengeur à la paix sacrale.

33. Le mot germanique thing tirait son origine de l'indogermanique tenkos (le temps); il designait effectivement le temps fixé, c'est-à-dire le jour de l'assemblée, E. Kaufmann, « Ding », dans Handwörterbuch zurdeutschen Rechtsgeschichte, A. Erler, E. Kaufmann (éds), Aix-la-Chapelle, 1971, col. 742-743.

34. Germania, cap. 11, p. 31 : Coeunt, nisi quid fortuitum et subitum incidit, certis diebus, cum aut incohatur luna aut impletur; nam agendis rebus hoc auspicatissimum initium credunt. Nee die rum numerum ut nos, sed noctium computant. Sic constituunt, sic condicunt: nox ducere diem videtur.

35. Par exemple Pactus Legis Salicae/Die Gesetze des Merowingerreiches, K. A. Eckhardt (éd.), Weimar, 1934, tit. 40, § 7, p. 58 et tit. 52, p. 78 ; cf. Lex Alamannorum/Die Gesetze des Karolingerreiches, II, cap. 36, § 1, p. 22 : Ut conventus secundum consuetudinem antequam fiat in omni centena […] de VII in VII noctis, quando pax parva est in provintia ; quando autem melior, post XIV noctis fiat conventus in omni centena.

36. Najstarszy zwod prawa polskiego (La plus ancienne compilation de la loi polonaise), J. Matuszewski (éd.), Varsovie, 1967, art. IV/12, p. 159, V/2, 4 et 12, pp. 161 et 165.

37. Moszyñski, K., Kultura ludowa Stowian (La culture populaire des Slaves), Varsovie. 1967, pp. 140141 et 452-457.Google Scholar

38. E. Wienecke, op. cit., pp. 23-29.

39. Thietmar, lib. VI, cap. 23, p. 345 et cap. 24, p. 349 ; cf. Hieronimi Vita Pauli, Mignk, Patrologia latina, XXIV, cap. 8, 23 B (vario errore delusa gentilitas).

40. Germania, cap. 7, p. 26 ; Thietmar, lib. VI, cap. 23, p. 345.

41. (Liuzici nostris pridie quam ad Oderafluvium venirent, sotiantur, deos suimetprecedentis subsequuti.)

42. In vexiliis formata a quodam Herimanni marchionis socio lapide uno traiecta est.

43. Thietmar, lib. VI, cap. 22, p. 345 (a. 1005) et lib. VII, cap. 64, pp. 559-561 (a. 1017).

44. Adam, lib. II, cap. 62, p. 62 ; Germania, cap. 12, pp. 32-33 (ainsi exécutait-on la peine de mort prononcée par l'assemblée pour les crimes particulièrement infâmes : Ignavos et imbelles et corpore infames caeno ac palude, iniecta insuper crate, mergunt).

45. Herbord, lib. II, cap. 14, pp. 84-86 ; Germania, cap. 11, pp. 31-32 (de minoribus rebus principes consultant, de maioribus omnes, ita tamem, ut ea quoque, quorum penes plebein arbitrium est, apud principes pertractentur[…] Mox rex vel principes, prout aetas cuique, prout nobilitas, prout decus bellorum, prout facundia est, audiuntur auctoritate suadendi magis quam iubendi potestate).

46. Outre les coïncidences déjà mentionnées, il faut remarquer la ressemblance de contenu entre les descriptions des augures germaniques, Germania, cap. 10, pp. 30-31, et slaves, Thietmar, lib. VI, cap. 24, p. 349; S. Ononis episcopi Babenbergensis Vita Prieflingensis, J. Wikarjak (éd.), Monumenta Poloniae Historica, nouvelles series, VII/1, Varsovie, 1966, lib. II, cap. 11, pp. 42-43 ; Herbord, lib. II, cap. 33, p. 129 ; Saxonis Gesta Danorum, J. Olrik, H. Reader (éds), Hauniae, 1931, lib. XIV, cap. 39, pp. 466-467 ; l'oracle du cheval sacré n'était pourtant pas identique chez les Germains de Tacite qui attelaient l'animal augural au char ni chez les Slaves qui le sellaient et le conduisaient entre les lances enfoncées en terre.

47. Dralle, L., Die Wiederentdeckung des Tacitus. Ein Beitrag zur Geistesgeschichte Fuldas und zur Biographie des jungen Cusanus, Fulda, 1952, p. 47 ssGoogle Scholar ; H. Beck, Tacitus’ Germania und die deutsche Philologie, dans Beiträge zum Verständnis der Germania des Tacibus, H. Jankuhn, D. Timpe (éds), Göttingen, 1989, pp. 155-156 ; Stok, F., « La Germania di Rudolf di Fulda », Rivista di Cultura classica e medioevale, 35, 1993, n° 1, pp. 137155 Google Scholar. Adam Dibreme, lib. I, cap. 4-8, a repris textuellement la première partie de Translatio sancti Alexandri avec les extraits de Germania qu'elle comprenait. Mais Adam de Breme ne se rendait pas compte qu'il venait de citer Tacite, ou même Rudolf; il croyait reprendre Eginhard et n'avait done pas la moindre idee du contenu des chapitres 7, 11 et 12 de Germania, omis par Rudolf.

48. Germania, cap. 11,p. 31 ;coeunt[…]certis diebus, cum aut incohatur luna aut impletur; nam agendis rebus hoc auspicatissimum initium credunt […] nox ducere diem videtur; Translatio sancti Alexandri, G. H. Pertz (éd.), MGH SS II, Hanovre, 1829, p. 675 : Quomodo autem (Saxones] certis diebus, cum aut incohatur luna aut impletur, agendis rebus auspicatissimum initium crediderint, et alia innumera vanarum superstitionum genera, quibus implicati sunt, ohservaverint, praetereo.

49. P. J. GEARY, Before France and Germany. The Creation and Transformation of the Merovingian World, New York-Oxford, 1988, p. v i ; Cingolani, S. M., Le storie del Longobardi. Dall'Origine a Paolo Diacomo, Rome, 1995, p. 16 ss.Google Scholar

50. R. Wenskus, « Probleme der germanisch-deutschen Verfassungs- und Sozialgeschichte im Lichte der Ethnosoziologie », dans Historische Forschungen für Walter Schlesinger, H. Beumann (éd.), Cologne, 1974, pp. 19-20.