Uganda
Igqotsile ke yada yangena kwelo zwe, kwazindada zodwa ke ngoku neentshinyela ezingenabhulorho kuba imilambo yafunxwa yaphela ziinyibiba ezome zadibana zaluqilima lomadakana yagqumeleleka. Kuthiwa iingozi zokwenziwa kwesi siporo zafikelela kwinani lokuba imayile nganye yaphuma nengcwaba lendoda. Mandithi ezinye izitishi zala mazwe zithiywe amagama avakalayo ngesiXhosa nesiSuthu, nanga: Budumba, Fela, Bukoba, Juba, Khala, Khoza, Lushoto, Manyano, Mirithini, Mkhomazi, Molo, Mbulamuthi, Mukhono, Munyu, Phuma, Same, Soga, Songwa, Thanga, Yala. Yiloo nto kusithiwa Uganda olu sisizozo sentetho yakwaNtu. Kuthe phiphiphi sagaleleka kwisitishi esigama lithi, equator (umgcambindini) esikumgca owahlula kubini igada eli likaAdam; sihlile sangxabalaza phezu kwawo umgca lo, olunye unyawo lwanyathela kwisiqendu sasentla (Northern Hemisphere) olunye kwesasezantsi (Southern). Yimfundo ukuhamba oku. Vuma, Lawu!
Indyebo yaseluGanda
Sivuke ngoLwesihlanu 27 kweyoMqungu 1950 sesiphakathi kwelabaGanda, izwe elizixelayo into eliyiyo ngokuxhaphaka kwento etyiwayo yasendle. Kukho nebalana elithi umfana othile weNgesi owayefunde ezincwadini ngentarhantarha (abundance) yokudla kwasendle eluGanda yena elambe wayinyaphopho, wazimela wazifihla (stowaway) empahleni ekhweliswe kwinqanawa eya eluGanda, waza wehla waya kuhlala emahlathini ixesha elide ephile ziziqhamo zamahlathi. Ngenye imini ude wabhaqwa enguloo mdungela ngamapolisa wamangalelwa wafunyanwa enetyala lokuba ‘ingabonakali into aphila ngayo’ (guilty of being without visible means of subsistence) wagoduselwa kwaphesheya. Kaloku umthetho wesiNgesi usisidenge (the law is an ass) esingaqondiyo ukuba umntu unokuphila kukutya okungafunyanwa ngamvuzo wokuqeshwa. Ewe kukutya kodwa apha. Zonke iinkolongiyane (sidings) zidwelise ugcibhala (isisulu) lweebhanana ezithengwa ngetiki isihloko sedazini, yaye inye ingangomlenze wosana; ndihluthe zezimbini qha kuzo ndakhohlana ngoku neli didima (indyebo) ndiliphetheyo esandleni ndibe ndisiya kokwazo eKampala. Bendithenge kwanepineapple ngetiki, yangangethanga, yandoyisa ndisephakathi kuyo ndiyixhela ngomgotywa, ndakhumbula izinqulo zamaGqwashu, amaGorha kaNohibane, mabandla kaKhamlana, ooxhel’ ithanga! Ngumyezo owabonwa nguAdam noEva izwe labaGanda ngeziqhamo zasendle. Akukho silambi nangqiba ndilibonileyo apha: ilizwe lichume layintsikantsika ziibhatata, ziimbotyi, yimfe, licuba, ngutiya, yiswekile; umqhaphu wona uneenkebenkebe zamasimi kwaye kusithiwa ngophambili ehlabathini ngodidi (quality), ize loo nto yenze impahla yokunxiba ibe yeyemibalabala yonke ebantwini. Liyanxitywa ke mawethu ilaphu kweli lizwe, kangangokuba abantu bodidi lwamaqaba baphucuke ngokwabasesikolweni kowethu ngezinxibo; bafatya (embroider) nkqi. Amadoda agalela into engathi yihempe enkulu emhlophe esuka entanyeni ime ngesithende, isiwunduwundu, mfo. Abasetyhini ngamacholocholo angawaziyo umgqwetho wesikhumba, ahomba ngobuqheleqhele obugquma neenyawo, anga ahombele ukuya etimitini le mihla ezivathise ngayo yonke imibala yomnyama, omnye egaxele ibala lalinye lodwa nokuba liluhlaza, nokuba libomvu, umbone omnye endolosa ngelaphu elimabala maninzi elingathi sisaqoni seentyantyambo, azidle ehamba ngokunathuza ange uyazazi ukuba uyabukeka, adlisele.