Hostname: page-component-8448b6f56d-mp689 Total loading time: 0 Render date: 2024-04-24T00:48:31.103Z Has data issue: false hasContentIssue false

Das Werk des Nicolaus von Lyra im mittelalterlichen Spanien

Published online by Cambridge University Press:  29 July 2016

Klaus Reinhardt*
Affiliation:
Universität Trier

Extract

Als der Bischof von Burgos, Pablo de Santa Maria, 1429 im Alter von 80 Jahren für seinen Sohn Alonso gleichsam als geistliches Vermächtnis einen Kommentar zur Heiligen Schrift schreiben wollte, da brauchte er nicht von vorne zu beginnen. In der 100 Jahre zuvor (1322–32) verfaßten Postilla litteralis des französischen Franziskaners Nicolaus von Lyra († 1349) lag ihm ein Kommentar vor, der weithin den Vorstellungen des zum Christentum konvertierten ehemaligen Rabbiners entsprach, nämlich ein Kommentar, der in ständiger Auseinandersetzung mit der jüdischen Exegese die ganze Bibel in ihrem buchstäblichen Sinne erläutert; Pablo de Burgos konnte sich damit begnügen, Additiones zur Postilla des Nicolaus zu schreiben.

Type
Articles
Copyright
Copyright © 1987 by Fordham University 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 Cf. de Burgos, Paulus, Additiones ad postillam magistri Nicolai de Lira super Biblia, Prologus (PL 113.35–50).Google Scholar

2 Cf. de Aquino, Thomas, I S.Th. q. 1 a. 9–10. Zur biblischen Hermeneutik des Aquinaten cf. Arias Reyero, M., Thomas von Aquin als Exeget (Einsiedeln 1971); Revuelta, J. M., ‘Los comentarios bíblicos de Santo Tomás,’ Scripta theologica 3 (1971) 539–79; Domanyi, Th., Der Römerbriefkommentar des Thomas von Aquin (Bern 1979); Carvajal Pujama, L., El comentario de Santo Tomás al libro de Job (Pamplona 1982); Riedlinger, H., ‘Bibel,’ Lexikon des Mittelalters II (1981) 53; id., ‘Zur Unterscheidung der geschichtlichen und der geistlichen Schriftauslegung: Anmerkung zu von Aquin, Thomas, Summa theologiae, P. I q.1 a.10,’ Veritati catholicae: Festschrift für L. Scheffczyk zum 65. Geburtstag (hrsg. von Ziegenaus, A. u.a.; Aschaffenburg 1985) 697–708; Smalley, B., The Study of the Bible in the Middle Ages (3. ed.; Oxford 1983) 300–308; id., The Gospels in the Schools c. 1100–c. 1280 (London 1985) 257–71.Google Scholar

3 Cf. Smalley, B., ‘Problems of Exegesis in the Fourteenth Century,’ Antike und Orient im Mittelalter: Miscellanea Mediaevalia 1 (Berlin 1962) 266–74.Google Scholar

4 Nicolaus von Lyra hat seine hermeneutischen Prinzipien vor allen in den beiden Prologen zur Postilla litteralis und im Prolog zur Postilla moralis niedergelegt (PL 113.25–36). Cf. Ebeling, G., Evangelische Evangelienauslegung. Eine Untersuchung zu Luthers Hermeneutik (München 1942) 130–36; Werbeck, W., Jacobus Pérez von Valencia: Untersuchungen zu seinem Psalmenkommentar (Tübingen 1959) 112–23; de Lubac, H., Exégèse médiévale: Les quatre sens de l'Écriture 2/2 (Paris 1964) 344–67.Google Scholar

5 Cf. de Lyra, Nicolaus, Prologus in postillam (PL 113.30). Siehe ferner Hailperin, H., Rashi and the Christian Scholars (Pittsburgh 1963); Merrill, E. H., ‘Rashi, Nicholas de Lyra and Christian Exegesis,’ Westminster Theological Journal 38 (1975) 66–79; Cohen, J., The Friars and the Jews: The Evolution of Medieval Anti-Judaism (2. ed.; Ithaca–London 1983) 174–95.Google Scholar

6 Cf. de Lyra, Nicolaus, Prologus primus (PL 113.29–30).Google Scholar

7 Cf. id. (PL 113.31–32: Erläuterung der regula tertia: De spiritu et littera).Google Scholar

8 de Lyra, Nicolaus, Prologus secundus (PL 113.29–30).Google Scholar

9 Cf. Reinhardt, K., Die biblischen Autoren Spaniens bis zum Konzil von Trient (Salamanca 1976); Reinhardt, K. Santiago Otero, H., Biblioteca biblica ibérica medieval (Madrid 1986).Google Scholar

10 ‘Haec enim Postilla, saltem in his partibus Hispaniae, et, ut credo, Galliae, communior est caeteris, circa Glossam ordinariam. Ad istam enim recurrunt non solum theologi, sed etiam juristae et alii intellectum sacrae Scripturae planum habere desiderantes’ (Burgensis, Paulus, Additio super utrumque prologum magistri Nicolai de Lyra, PL 113.46).Google Scholar

11 Neben den Katalogen einzelner Bibliotheken wurden folgende, ganz Spanien erfassende Kataloge ausgewertet:Google Scholar

Beer, R., Handschriftenschätze Spaniens (Wien 1894; repr. Amsterdam 1970).Google Scholar

Bibliotheca patrum latinorum Hispaniensis. Nach den Aufzeichnungen Gustav Loewes herausgegeben und bearbeitet von Wilhelm von Hartel (Bd. I). Nach den Aufzeichnungen Rudolf Beers bearbeitet und herausgegeben von Zacharias García s.j. (Bd. II). 2 Bände in einem Band (Hildesheim 1973); zusammengestellt aus den Sb. Wien 111–13 (1886–87) und 169 (1915).Google Scholar

Domínguez Bordona, J., Manuscritos con pinturas: Notas para un inventario de los conservados en colecciones públicas y particulares de España III (Madrid 1933).Google Scholar

Haenel, G., Catalogi librorum manuscriptorum qui in bibliothecis Galliae, Helvetiae, Belgicae, Britanniae maioris, Hispaniae, Lusitaniae asservantur (Leipzig 1830; repr. Hildesheim 1976) 919–99.Google Scholar

Plante, J. G., Checklist of Manuscripts Microfilmed for the Hill Monastic Manuscript Library II Spain part 1 (Collegeville, Minn. 1978).Google Scholar

12 Fabricius, J., Bibliotheca latina mediae et infimae aetatis V (Florenz 1858) 114–17.Google Scholar

Glorieux, P., Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle II (Paris 1934) n. 345.Google Scholar

Gosselin, E. A., ‘A Listing of the Printed Editions of Nicolaus de Lyra,’ Traditio 26 (1960) 399426.Google Scholar

Johannes a sancto Antonio, Bibliotheca universa franciscana II (Madrid 1732) 388–91.Google Scholar

Labrosse, H., ‘Sources de la biographie de Nicolas de Lyre,’ Etudes Franciscaines 16 (1906) 383404; id., ‘Biographie de Nicolas de Lyre,’ ibid. 17 (1907) 489–505, 593–608; id., ‘Œuvres de Nicolas de Lyre,’ ibid. 19 (1908) 41–52, 153–75, 368–69; 35 (1923) 171–87, 400–32.Google Scholar

Laguna Paúl, T., Postillae in vetus et novum testamentum de Nicolás de Lyra. Biblioteca Universitaria de Sevilla. MS. 332/145–149 (Sevilla 1979) besonders 69–96: Catálogo de códices de Nicolás de Lyra.Google Scholar

Langlois, Ch. V., ‘Nicolas de Lyre, frère mineur,’ Histoire littéraire de la France 36 (Paris 1924) 355400.Google Scholar

Sbaralea, J. H., Supplementum et castigatio ad scriptores trium ordinum s. Francisci a Waddingo aliisve descriptos II (Roma 1921; repr. 1978) 276–81.Google Scholar

Stegmüller, F., Repertorium biblicum medii aevi IV (Madrid 1954) n. 5827–5994; IX (1977).Google Scholar

Wadding, L., Scriptores ordinis minorum I (3. ed.; Roma 1906; repr. 1978) 178.Google Scholar

13 Cf. Miquel Rosell, F., Inventario General de Manuscritos de la Biblioteca Universitaria de Barcelona I (Madrid 1958) 360–62; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 25.Google Scholar

14 Cf. Miquel Rosell, F., Inventario II (Madrid 1958) 233–40; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 26. Handschriften, die wie die vorliegende außer der Postilla des Nicolaus von Lyra auch die Glossa ordinaria sowie die Additiones und Replicae zur Postilla enthalten, sind selten; ein Exemplar befindet sich z.B. in Milano, BAmbrosiana, MS B.40 inf. (xv). Dagegen finden wir diese Zusammenstellung von Werken in zahlreichen Drucken. Vielleicht steht MSS 721–723 in Zusammenhang mit einem Druck.Google Scholar

15 Cf. Bibliotheca patrum latinorum Hispaniensis II (Anm. 11) 545–46; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 22–24; Domínguez Bordona I (Anm. 11) n. 10.Google Scholar

16 Cf. Bibliotheca patrum latinorum Hispaniensis II (Anm. 11) 558; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 21. Laguna Paúl (n. 20) und die Bibliotheca patrum latinorum Hispaniensis (II 562–63) schreiben Nicolaus von Lyra auch den Kommentar zu den Psalmen zu, der in MS 44 (a. 1258) der Handschriften aus Ripoll enthalten ist; in Wirklichkeit ist es der Psalmen-Kommentar des Petrus Lombardus.Google Scholar

17 Cf. Bibliotheca patrum latinorum Hispaniensis II (Anm. 11) 618; Baraut, C., Miscellanea biblica B. Ubach (Montserrat 1953) 279–86.Google Scholar

18 Cf. Rojo Orcajo, T., Catálogo descriptivo de los códices que se conservan en la santa iglesia catedral de Burgo de Osma (Madrid 1929).Google Scholar

19 Cf. Beer, (Anm. 11) 113–14 n. 75; Cantera Burgos, F., Alvar García de Santa María y su familia de conversos: Historia de la judería de Burgos y de sus conversos más egregios (Madrid 1952) 323; Mansilla, D., Catálogo de los códices de la catedral de Burgos (Madrid 1952) 15.Google Scholar

20 Cf. Beer (Anm. 11) 117 n. 80.Google Scholar

21 Diese Handschrift wird im Inventar, das G. Heine 1822 angefertigt hat, als Handschrift n. 66 genannt; zitiert bei Beer (Anm. 11) 141 und bei García y García, A.Cantelar Rodríguez, F. Nieto Cumplido, M., Catálogo de los manuscritos e incunables de la catedral de Córdoba (Salamanca 1976) lxiii und 146. Cf. Laguna Paúl (Anm. 12) n. 83.Google Scholar

22 Inventar von Heine, G. (1822) n. 68; cf. Beer (Anm. 11) 141; García (Anm. 21) lxiii und 179–86; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 84.Google Scholar

23 Diese Handschrift wird im Inventar von G. Heine erwähnt als Handschrift n. 67 (zitiert von Beer und García y García, loc. cit.). Ferner nennt G. Heine als Handschrift n. 79 (xv): Glossa ordinaria cum commentario Nicolai de Lyra; diese heute unter der Signatur 98 verwahrte Handschrift enthält in Wirklichkeit: Quattuor evangelia cum Glossa ordinaria; cf. García y García (Anm. 21) 171–72.Google Scholar

24 Cf. Antolín, G., Catálogo de los códices latinos de la Real Biblioteca del Escorial I (Madrid 1910) 7172 (p. 72: ‘Nota: No contiene completa la obra de Nicolás de Lyra, sino tan sólo los principios de cada capítulo.’); Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 122.Google Scholar

25 Cf. Antolín, (Anm. 24) III 178–79; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 128.Google Scholar

26 Cf. Antolín, (Anm. 24) III 190–91; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 123.Google Scholar

27 Cf. Antolín, (Anm. 24) IV 4–5; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 124.Google Scholar

28 Cf. Antolín, (Anm. 24) IV 6–8; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 125.Google Scholar

29 Cf. Antolín, (Anm. 24) IV 8–11; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 126.Google Scholar

30 Cf. Antolín, (Anm. 24) IV 11–13; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 127. Der Indice general del siglo XVI (Antolín, , op. cit. V 428) nennt drei MSS der Postilla: Postilla in Iob, Prv, Ecl, Ct (IV.G.11; V.B.11); Postilla super Tb, Bar, Idt, Mcc, Sap, Ecli, Esr, XII Proph (I.B.16) und Postilla in quattuor evangelia (III tachado: L.7 D.6).Google Scholar

31 Cf. Plante, (Anm. 11) 78.Google Scholar

32 Cf. Beer, (Anm. 11) 240 n. 46; Plante (Anm. 11) 82; Janini, J. Marqués, J. M., ‘Manuscritos de la Colegiata de San Félix de Gerona,’ Hispania sacra 15 (1962) 401–37.Google Scholar

33 Cf. Pérez Llamazares, J., Catálogo de los códices y documentos de la Real Colegiata de San Isidoro de León (León 1923) 48.Google Scholar

34 Cf. Llamazares, Pérez (Anm. 33) 55; Beer (Anm. 11) 263.Google Scholar

35 Cf. de la Torre, M. Longás, P., Catálogo de códices latinos. Tomo I: Bíblicos (Madrid 1935) 289–98 n. 110–114; de Castro, M., Manuscritos franciscanos de la Biblioteca Nacional de Madrid (Madrid 1973) 38–43 n. 27–31; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 214. Von Torre–Longás (284 n. 103), Castro (53 n.43) und Laguna Paúl (n. 215) wird auch folgende Handschrift Nicolaus von Lyra zugeschrieben: MS 506 (xiv) foll. 1–82: Postilla in Apocalypsim. In Wirklichkeit handelt es sich um die Postilla des Hugo von St. Cher op; cf. Stegmüller, , RB 3771; 5928, 2; 8066.Google Scholar

36 Cf. Torre–Longás, (Anm. 35) 288 n. 109; Castro (Anm. 35) 249–50 n. 219; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 216.Google Scholar

37 Im Katalog der Bibliothek des Conde de Haro aus dem Jahre 1553 wird diese Handschrift beschrieben: ‘Nicolás de Lira sobre las Epistolas canónicas y sobre el Apocalipsi y sobre las Epistolas de San Pablo, en lengua latina, de mano, en pergamino, trasladado por Burgundo, diocesis Lingionensis el año de 1466. Falta el fol. 1. Empieza en el 2a. Terra egypti (Rom. Act. Epp. can. Apc). Termina incomplete en el fol. 293v con las palabras: addebant aliqui.’ Cf. Paz y Melia, A., ‘Biblioteca fundada por el conde de Haro en 1455,’ Revista de archivos, bibliotecas y museos 1 (1897) 1824, 60–66, 156–63, 255–62, 452–62; das Zitat auf p. 258. Vgl. auch Torre–Longás (Anm. 35) 303–304 n. 117; Castro (Anm. 35) 495 n. 476; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 217.Google Scholar

38 Cf. Torre–Longás, (Anm. 35) 299–303 n. 116; Castro (Anm. 35) 496–98 n. 477: Paz y Melia, loc. cit., Laguna Paúl (Anm. 12) n.218.Google Scholar

39 Cf. Torre–Longás, (Anm. 35) 299 n. 115; Castro (Anm. 35) 498–99 n. 478; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 219; Paz y Melia, loc. cit. MS 6865 der BN de Madrid enthält nicht, wie der Zettelkatalog angibt, die Postilla in Pentateuchum des Nicolaus von Lyra, sondern Werke von Bernaldo de Quiros sj.Google Scholar

40 Cf. Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 213.Google Scholar

41 Die Kenntnis dieser Handschrift verdanke ich Herrn Prof. Dr. Antonio García y García (Salamanca).Google Scholar

42 So die Auskunft der Direktorin der Biblioteca de Palacio, Frau Consolación Morales, vom 26.9.1984.Google Scholar

43 Cf. Olivar, A., Catàleg dels manuscrits de la Biblioteca del Monestir de Montserrat (Montserrat 1977) 4; Albareda, A. M., ‘Els manuscrits de la Biblioteca de Montserrat,’ Analecta montserratensia 1 (1917) 3–99 dort p. 10; id., ‘Bibbie manoscritte e Bibbie stampate nel quattrocento dell'antica Biblioteca di Montserrato,’ Studi di bibliografia e di storia in onore di Tommaso de Marinis I (Verona 1964) 10; Plante (Anm. 11) 97.Google Scholar

44 Cf. Olivar, (Anm. 43) 353; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 233.Google Scholar

45 Cf. Goñi Gaztambide, J., Revista española de teología 17 (1957) 558–61. MS 28, subnum. 30 (foll. 172r–178v) von Pamplona BC enthält die manchmal Nicolaus von Lyra zugeschriebene Quaestio: Utrum per sacram scripturam possit efficaciter probari finalis salus Salomonis. Cf. Goñi Gaztambide, J., op. cit. 411.Google Scholar

46 Cf. Nationale, Bibliothèque, Catalogue général des manuscrits latins I (Paris 1939) 128–29; 159–60, 220; Galindo, P., La biblioteca de Benedicto XIII (Don Pedro de Luna) (Zaragoza 1929); Laguna Paúl (Anm. 12) n. 297. Vgl. jetzt auch Perarnau i Espelt, J., ‘Els inventaris de la biblioteca papal de Peñiscola a la mort de Benet XIII,’ Arxiu de textos catalans antics 6 (1987) 7–295, der auf 269 noch weitere MSS der Postilla aus der Bibliothek Benedikt XIII. nennt.Google Scholar

47 Cf. Hernández Montes, B., Biblioteca de Juan de Segovia: Edición y comentario de su escritura de donación (Madrid 1984) 8688, 94; id., ‘En busca de manuscritos de la donación de Juan de Segovia: Tres manuscritos segovianos en El Escorial,’ Revista española de teología 34 (1974) 35–68 besonders pp. 46–47.Google Scholar

48 Cf. Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 410–11; Domínguez Bordona (Anm. 11) I 437 n. 1028, 1044, 1049 und 1055 (über Handschriften, die damals zur Biblioteca de Palacio in Madrid gehörten und sich heute in der UB de Salamanca befinden); allerdings verwechselt Domínguez Bordona teilweise die Postilla des Nicolaus von Lyra mit der Glossa ordinaria oder der Glossa magna des Petrus Lombardus; auch stimmen die von ihm genannten Signaturen der Biblioteca de Palacio nach Auskunft von deren Direktorin nicht immer mit den wirklichen überein.Google Scholar

In Salamanca ist auch ein wenig bekannter, von Gosselin nicht erwähnter früher Druck erschienen: Passio Christi simul cum commentariis Nicolai de Lyra (Salamanca: Joannes Gyffer, 1502) (Exemplar in Valladolid UB).Google Scholar

49 Cf. Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 428.Google Scholar

50 Cf. Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 426.Google Scholar

51 Cf. Paúl, Laguna (Anm. 12); Beer (Anm. 11) 444.Google Scholar

52 Cf. Ruiz Izquierdo, J., ‘Biblioteca de la Iglesia Catedral de Tarazona (Catálogo de libros manuscritos, incunables y de música),’ Jerónimo Zurita: Cuadernos de historia 47–48 (1983) 343470, dort 363; Plante (Anm. 11) 155.Google Scholar

53 Cf. López, A. Núñez, L. M., Archivo Ibero-Americano 1 (1914) 378–90; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 57; Gonzálvez Ruiz, R., la Biblioteca capitular toledana en el siglo XIV (Toledo 1973) 52.Google Scholar

54 Ed. Labrosse, , Études Franciscaines 19 (1908) 157 note 3; Ch. Langlois, V., Histoire littéraire de la France 36 (1927) 374.Google Scholar

55 Cf. López, A.Núñez, L. M. (Anm. 53) 542–43; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 457.Google Scholar

56 Cf. Stegmüller, , RB 5872–81; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 459.Google Scholar

57 Cf. Laguna Paúl (Anm. 12) n. 461; Bayerri, E., Los códices medievales de la catedral de Tortosa (Barcelona 1962) 357–58; Domínguez Bordona (Anm. 11) II n. 1805.Google Scholar

58 Cf. Plante, (Anm. 11) 142; Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 481; Beer (Anm. 11) 505–506. Aus einem Katalog von 1660 zitiert Beer zwei Handschriften der Postilla: MS 59: Postilla in libros Regum (600 folia), und MS 61: Postilla in IV Evv. et Epp. can. (400 folia).Google Scholar

59 Cf. Johannes a s. Antonio, Bibliotheca universa franciscana II (Madrid 1732) 388; Sbaralea (Anm. 12) II 278 sagt zur Datierung: ‘vel error est in anno, vel ille refertur ad libros Epistolarum, quia liber Sapientiae anno sequenti 1330 finitus fuit’; Labrosse, , Etudes Franciscaines 19 (1908) 48; Beer (Anm. 11) 539–40. Die Bibliothek des Conde de Gondomar wurde der Biblioteca Nacional de Madrid einverleibt; dort ist die Handschrift bisher nicht nachgewiesen.Google Scholar

60 Cf. Gudiol, J., Catàleg dels llibres manuscrits anteriors al segle XVIII del Museu episcopal de Vic (Barcelona 1934); Plante (Anm. 11) 247; Laguna Paúl (Anm. 12) n. 493; Domínguez Bordona (Anm. 11) I 72; Beer (Anm. 11), 550. Beer zitiert aus einem Katalog von G. E. Heine zwei Handschriften, die die Postilla litteralis enthalten: n. 61: Ps (vermutlich identisch mit MS 12 des Katalogs von Gudiol) und n. 81: Postilla in Iob (vielleicht eine Verwechslung mit der Glossa ordinaria in Iob).Google Scholar

61 Cf. Anon. (Pascual Galindo Romeo), Manuscritos, incunables, raros (1501–1753) (de la biblioteca del Seo de Zaragoza) (Zaragoza 1961) nennt als MS 12: Postilla literalis in psalmos (xv). Die Handschrift ist weder unter dieser noch unter einer anderen Signatur zu finden; cf. Plante (Anm. 11) 248–62.Google Scholar

62 Cf. Schiff, M., La Bibliothèque du Marquis de Santillane (Paris 1905) 215–25; de Castro, M., Los manuscritos franciscanos de la Biblioteca Nacional de Madrid (Madrid 1972) n.417; Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 155–56.Google Scholar

63 Cf. Biblia (Antiguo Testamento) traducida del hebreo al castellano por Rabi Mose Arragel de Guadalajara (1422–33) y publicada por el Duque de Berwick y de Alba (ed. por A. Paz y Melia y su hijo J. Paz; Madrid 1920–22) III; Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 97, 157.Google Scholar

64 Ed. Baraut, C., Miscellanea Biblica B. Ubach (Montserrat 1953) 279–86.Google Scholar

65 Cf. Labrosse, , Études Franciscaines 35 (1923) 177–82; Stegmüller, , RB 5981–82; Cohen, , The Friars (Anm. 5) 180–91.Google Scholar

66 Cf. Orcajo, Rojo (Anm. 18).Google Scholar

67 Im Indice general del siglo XVI der Bibliothek des Escorial, publiziert von Antolín, , Catálogo (Anm. 24) V 428, wird folgende Handschrift aufgeführt, die vielleicht mit der hier genannten identisch ist: Eiusdem quaestio contra iudaeos de misterio Christi, membr. IV.E. (tach: 15), 36.Google Scholar

68 F. Marcos Rodríguez schreibt das Werk deshalb irrtümlich Benedikt XIII. zu; cf. Marcos Rodríguez, F., ‘Los manuscritos pretridentinos hispanos de ciencias sagradas en la Biblioteca Universitaria de Salamanca,’ Repertorio de historia de las ciencias eclesiásticas en España II (Salamanca 1971) 261509 dort p. 370.Google Scholar

69 Cf. Rodríguez, Marcos (Anm. 68) 411–12.Google Scholar

70 Cf. n. 30 dieses Handschriftenverzeichnisses.Google Scholar

71 Cf. Paúl, Laguna (Anm. 12) n. 427.Google Scholar

72 Cf. Paúl, Laguna (Anm. 12) 109 figura 3.Google Scholar

73 Cf. López, A. Núñez, L. M., Archivo Ibero-Americano 1 (1914) 389; Reinhardt, K. Gonzálvez, R., Los códices bíblicos de la catedral de Toledo (Madrid 1988).Google Scholar

74 Cf. Beer (Anm. 11) 508. Nach Beer verzeichnet ein Katalog aus dem Jahre 1660 folgendes Werk: ‘Nr. 61: Volumen ms in pergameno exaratum. 400 fol. vel circa insertum intitulatum Evangeliorum, Epistolarum D. Jacobi, Johannis et aliorum expositio compositi [sic!] a doctore Fr. Nicolao de Lira, in fine voluminis contra hereticos arguens et illos extirpans circa aliqua nequiter ab ipsis hereticis dicta. Principio caret volumen.’ Cf. auch Anm. 58.Google Scholar

75 Cf. Stegmüller, , RB 5980.Google Scholar

76 ben Reuben, Jacob, Milhamot Adonai (ed. Rosenthal, Yehuda; Jerusalem 1963). Cf. Blumenkranz, B., ‘Nicolas de Lyre et Jacob ben Ruben,’ Journal of Jewish Studies 16 (1965) 47–51; Lapide, P., Hebräisch in den Kirchen (Neukirchen–Vluyn 1976); Cohen, , The Friars (Anm. 5) 185–87.Google Scholar

77 Im Indice general del siglo XVI (Antolín, , Catálogo V 428) wird folgende Handschrift erwähnt: de Lyra, Nicolaus, Responsio contra iudaeum quendam, codex antiquus, membr. IV (tach: B 30) M 20.Google Scholar

78 Cf. n. 52 dieses Handschriftenverzeichnisses.Google Scholar

79 Cf. n. 30 und 54 dieses Handschriftenverzeichnisses.Google Scholar

80 Cf. n. 55 dieses Handschriftenverzeichnisses.Google Scholar

81 Cf. n. 57 dieses Handschriftenverzeichnisses.Google Scholar

82 Cf. nn. 41 und 59 dieses Handschriftenverzeichnisses. MS 2003 enthält außerdem auf foll. 280va–285vb de Lyra, Nicolaus, Tractatus de visione divine essencie.Google Scholar

83 Cf. López, A. Núñez, L. M., Archivo Ibero-americano 1 (1914) 390; die Autoren haben nicht bemerkt, daß innerhalb der Responsio auch der Text der Probatio zu finden ist.Google Scholar

84 Cf. Gosselin, (Anm. 12) 407, der nur die Edition von Rouen kennt.Google Scholar

85 Cf. Sbaralea, (Anm. 12).Google Scholar

86 Cf. Hailperin, H., Rashi and the Christian Scholars (Pittsburgh 1963) 283–84.Google Scholar

87 Cf. Revilla Rico, M., La Políglota de Alcalá (Madrid 1917) 2326; Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 185; id., ‘Bibelkommentare spanischer Autoren des 16. und 17. Jahrhunderts: Autoren C,’ Revista española de teología 34 (1984) 55–111 dort 99–100.Google Scholar

88 Cf. Beer, (Anm. 11) 539–40.Google Scholar

89 Cf. nn. 30, 54 und 63 dieses Handschriftenverzeichnisses.Google Scholar

90 Cf. Stegmüller, , RB 8193, 4 und 8194; Labrosse, , Études Franciscaines 19 (1908) 369 und 35 (1923) 416.Google Scholar

91 Cf. n. 30 dieses Handschriftenverzeichnisses.Google Scholar

92 Cf. Gosselin, (Anm. 12) 422.Google Scholar

93 Cf. Beer, (Anm. 11) 33.Google Scholar

94 Cf. de Lubac, , Exégèse Médiévale (Anm. 4) 354 Anm. 6.Google Scholar

95 Cf. Paúl, Laguna (Anm. 12). Ein anderes Beispiel ist Berkemeier-Favre, M.-C., ‘Die Miniaturen der Nicolaus-de-Lyra-Bibel in der Zentralbibliothek zu Luzern,’ Zeitschrift für Schweizerische Kirchengeschichte 74 (1980) 1124.Google Scholar

96 Siehe, S. 338.Google Scholar

97 Um 1450 schrieb Rabbi Hayyin ben Jehuda ibn Musa aus Béjar eine Streitschrift gegen Nicolaus von Lyra; ihr Titel ist Magen wa-Romah (Schild und Speer). Scharfe Angriffe gegen die christologische Exegese des Nicolaus richtete der Staatsmann, Philosoph und Exeget Isaac Abrabanel († 1508) in seinem Kommentar zum Propheten Daniel (1497). Cf. Labrosse, , Études Franciscaines 19 (1908) 371; Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 86–87; Cohen, , The Friars (Anm. 5) 192–95.Google Scholar

98 Einen bio-bibliographischen Überblick siehe bei Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) und bei Reinhardt – Otero, Santiago, Biblioteca biblica (Anm. 9); vgl. jeweils das Register. Siehe auch Reinhardt, K., ‘Hebräische und spanische Bibeln auf dem Scheiterhaufen der Inquisition: Texte zur Geschichte der Bibelzensur in Valencia um 1450,’ Historisches Jahrbuch 101 (1981) 1–37.Google Scholar

99 Cf. Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 128–31; Reinhardt – Santiago Otero, Biblioteca bíblica (Anm. 9) 284–93.Google Scholar

100 Cf. Castaño, V. M., Noticia y defensa de los escritos del venerable y sabio minorita catalán Fray Poncio Carbonell (Alcalá 1790); López, A., ‘Descripción de los manuscritos franciscanos existentes en la biblioteca provincial de Toledo,’ Archivo Ibero-americano 25 (1926) 179–201. In den Codices 83 und 103 der Biblioteca Pública de Toledo ist eine kastilische Übersetzung der Catena aurea des Thomas von Aquin aus dem 14. Jahrhundert erhalten: Cod. 83, foll. 1–331: de Aquino, Tomás, Traducción compendiosa de los comentarios al Evangelio de San Mateo; foll. 332–333: kurzer Auszug aus dem Speculum historiale des Vicentius de Beauvais in Kastilisch. Cod. 108, foll. 1–315: de Aquino, Tomás, Traducción compendiosa de los comentarios al Evangelio de San Juan. Google Scholar

101 Im 15. Jahrhundert fertigte Francisco Maestre, , ‘in decretis baccalarius, in sede Valentina beneficiarius ac rector parochianus ecclesiae loci de Castelló de Xátiva,’ ein Repertorium über die Postilla des Nicolaus von Gorran an, die ihm in 22 Bänden vorlag. Die im 14. Jahrhundert geschriebenen 22 Bände befinden sich noch heute in der Bibliothek der Kathedrale von Valencia (codd. 4–25), ebenso das Repertorium des Francisco Maestre (cod. 157). Cf. Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 144; Reinhardt, Otero, Santiago, Biblioteca bíblica (Anm. 9) 148–49.Google Scholar

102 Cf. Castaño, , Noticia (Anm. 100) 118–19; Stegmüller, , RB 6985,73a. Zu den apokalyptischen Ideen des Petrus Aureoli cf. Reeves, M., The Influence of Prophecy in the Later Middle Ages. A Study in Joachimism (Oxford 1969) 183–84.Google Scholar

103 Cf. MS 215 (445) fol. 1r der BP de Toledo; ed. Castaño, , Noticia (Anm. 100) 2023.Google Scholar

104 Cf. MS 217 (447) foll. 122r–142v der BP de Toledo; Castaño, , Noticia (Anm. 100) 8385; López, (Anm. 100) 101.Google Scholar

105 Cf. Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 135–37; Kaeppeli, Th., Scriptores Ordinis Praedicatorum medii aevi III (Roma 1980) 156–65; Reinhardt, Otero, Santiago, Biblioteca biblica (Anm. 9) 231–36.Google Scholar

106 Vgl. zum Beispiel quaestio 1 zu Mt 1: ‘Cur evangelista Matthaeus Christi generationem texere decrevit, cum Isaias id fieri posse impossibile innuerit, cum dixerit (Is 53.8): Generationem eius quis enarrabit’ (Sevilla BC, MS 141–23–19 fol. 283r). Quaestio 1 zu Mc 1: ‘Ad quid et quis iste Marchus fuit et qualis fuit’ (Sevilla BC, MS 141–23–13 fol. 153r).Google Scholar

107 Eymerich, Nicolaus, Postilla litteralis super Matthaeum, Epistola Gregorio XI papae dedicata: ‘… Quia vero nonnulli veritatis adversarii ignorancie nubilo excecati sensum literalem horum sacrorum quatuor evangeliorum pervertere satagentes et ad eorum perversum intellectum fallaciter protrahentes in errores varios inciderunt ac insanas hereses per diversa orbis diseminata dampnabiliter seminarunt, 〈ut〉 veterum magistra experiencia edocet manifeste, hiique doctores sancti, qui sacrosancta hec quatuor evangelia pertractarunt, magis moraliter quam literaliter, licet utiliter et veraciter, pertractarunt, ea propter et ut hereticorum perversorum cavillacionibus ac eorum extortis exposicionibus evidencius obvietur et fides sancta catholica in mentibus fidelium firmius roboretur et perversitas heretica de medio perversorum efficacius extirpetur, perutile reputavi, sensu mistico postposito, cum a sanctis viris luculentissime ac catholice pertractatur, intendere precise horum exposicioni et sensui literali tum quia est sensuum omnium fundamentum, tum quia est ad arguendum in fide efficacissimum argumentatum. Verum quia sensum hunc penetrare est opus laboriosissimum ad querendum, periculosissimum ad eligendum, sed utilissimum ad inveniendum, ea causa doctorum sanctorum Gregorii, Jeronimi, Ambrosii, Augustini, Chrysostomi, Remigii, Bede, Ilarii ac Thome de Aquino vestigiis adhesi, qui, quamquam ut predixi, magis moraliter quam literaliter exposuerunt, Chrysostomo ac Jeronimo ipsis demptis, tamen in diversis eorum operibus semina sensus huius aliqualiter seminaverunt. A quibus non verba sepe sumpsi, sed sententiam hausi et nunc addendo, nunc subtrahendo, sed non pervertendo, ymo semper in eorum agro (?) doctrinam meam fundando, ad propositum, ut congruum videbatur meo ingeniolo, applicans, presens opusculum compilavi, ut sic ad hedificium templi domini spiritualis licet indignus manum porrigentem adiuvem’ (Sevilla BC, MS 141–23–19 foll. 1v–2r).Google Scholar

108 OCarm, Felipe Ribot., De quatuor sensibus sacrae Scripturae (MS Vat. Ottob. lat. 396 foll. 2r–13v). Cf. Stegmüller, , RB 6973; Reinhardt – Santiago Otero, Biblioteca biblica (Anm. 9) 138–39. Eine kritische Edition dieses Traktates, von Santiago Otero, H. und Reinhardt, K. besorgt, erscheint in Azafea 2 (1986).Google Scholar

109 Cf. Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 145–48; Reinhardt, Otero, Santiago, Biblioteca bíblica (Anm. 9) 240–49.Google Scholar

110 Cf. Santotis, Cristobal, ‘Vita d. Pauli episcopi Burgensis,’ Paulus de sancta Maria, , Scrutinium scripturarum (Burgos 1591) 9–78: siehe auch Paulus Burgensis, Prooemium in Additiones (PL 113.460).Google Scholar

111 Ebeling, G., Evangelische Evangelienauslegung (Anm. 4) 133 dort 130–36 auch eine kurze Darstellung der Hermeneutik von Pablo de Santa María.Google Scholar

112 Paulus de Burgos nennt drei Mängel der Postilla: ‘Primum, quia expositiones sanctorum doctorum in pluribus locis irrationabiliter videtur postponere propriae expositioni, et quandoque etiam expositionibus Hebraeorum. Inter quos sanctos doctores pluries videtur impugnare irrationabiliter sanctum Thomam, quandoque expresse, quandoque tacite, cuius sancti doctoris eloquia firmiter credo esse igne charitatis examinata, et naturalis rationis dictamine multipliciter purgata. A quo etiam sancto doctore ipse Postillator multa frequenter accipit, licet eum non alleget, nisi solum reprehendendo. — Secundum, quia in littera Hebraica ad quam pluries recurrit, non videtur sufficienter eruditus, quasi illam in pueritia didicisset, sed de illa videtur habuisse notitiam, quasi ab aliis in aetate adulta mendicato suffragio acquisitam. Quod multum refert in pluribus sacrae Scripturae passibus, ut in suis locis patebit. — Tertium quia … inter doctores Hebraicos maxime inducit Rabbi Salomonem, qui inter eos rationabilius ad declarationem sensus litteralis, ut asserit fuit locutus: cuius oppositum est manifestum apud Hebraeos; qui licet ipsum Rabbi Salomonem reputent solemnem doctorem in thalmudicis, non tamen in his quae pertinent ad fidei et sacrae Scripturae expositionem, sed potius inter eos reputantur maiores seu solemniores in huiusmodi expositionibus quidam alii, ut Rabbi Moyses Aegyptius et Rabbi Moyses Gerundensis et Rabbi Abenhazra, et alii’ (PL 113.46).Google Scholar

113 Cf. Berger, S., La Bible au XVIe siècle (Paris 1879) 2728; Renaudet, A., Préréforme et humanisme à Paris pendant les premières guerres d'Italie (1494–1517) (2. ed.; Paris 1953) 56; de Lubac, , Exégèse médiévale 2/2 (Anm. 4) 355–56.Google Scholar

114 Zum Beispiel sagt er zu Iob 6: ‘Translatio nostra multum deviat ab hebraica veritate’ (ed. Biblia sacra cum glossa ordinaria etc. III [Antwerpen 1617] 105).Google Scholar

115 Ex, Zu 3,15 (Ego sum qui sum) meint Pablo de Burgos, die Deutung auf Gott als das ipsum esse sei nach der Vulgata richtig, nicht aber nach der hebraica veritas. Nicolaus von Lyra habe dies richtig erkannt und darum futurisch übersetzt (ego ero qui ero), in der Interpretation jedoch sei er wieder zur Deutung der Vulgata zurückgekehrt. Nach Pablo de Burgos ist Ex 3,15 ein Wort der Verheißung (ero cum eis qui ero tecum). Matthias Döring notiert dazu: ‘Et nota quod hoc loco Burgensis recedit a s. Thoma, cuius dicta omnia in suo prologo nisus est deificare.’ Siehe die Texte in: Biblia sacra cum glossa ordinaria etc. I (Douai/Antwerpen 1617) 511 und 519. Ein weiteres Beispiel, die Deutung der Schlange nach Gen 3,15, siehe bei de Lubac, , Exégèse médiévale II/2 (Anm. 4) 357–58.Google Scholar

116 Vgl. außer der Anm. 112 auch die Erklärung zu Psalm 8 (ed. Biblica sacra cum glossa ordinaria etc. III [Antwerpen 1617] 505506): ‘Hoc habuit postillator ab aliquo minus sufficiente docto in grammatica hebraicae linguae.’ Pablo selbst beruft sich auf Abraham ibn Ezra, , ‘qui inter ceteros expositores hebraicos proprius literam sequitur.’Google Scholar

117 Cf. Burgensis, Paulus, Prologus (PL 113.40a).Google Scholar

118 Zum Psalm 21 hat Pablo de Burgos sieben additiones verfaßt. Über die Interpretation des Thomas von Aquin und über die der Glossa ordinaria sagt er: ‘est magis consona rei et litterae quam expositio postillatoris’ (ed. Biblia sacra cum glossa ordinaria III [Antwerpen 1617]). Den Juden wirft er in der additio 3 vor, sie hätten die hebräische Vorlage des Verses ‘foderunt manus meas’ verfälscht, um der christologischen Deutung zu entgehen. Zur Geschichte dieser sogenannten Fälschung siehe Reinhardt, , ‘Hebräische und spanische Bibeln’ (Anm. 98) 11.Google Scholar

119 Siehe PL 113.39–40.Google Scholar

120 Siehe PL 113.43–45 und die additio zu Mt 21 (Utrum iudaei cognoverunt Jesum Nazarenum esse Christum sibi promissum) (ed. Biblia sacra cum glossa ordinaria IV [1617] 357 und 362).Google Scholar

121 In Spanien selbst sind, soweit bekannt, keine Handschriften der Additiones erhalten; auch die Drucke sind alle außerhalb Spaniens erschienen; cf. Anm. 109.Google Scholar

122 PL 113.50–60. Dieser anonyme Franziskaner kann aus chronologischen und sachlichen Gründen nicht identisch sein mit Matthias Döring.Google Scholar

123 Cf. Stegmüller, , RB 5547–48.Google Scholar

124 Cf. Stegmüller, , RB 4944.Google Scholar

125 de Deza, Didacus, Defensiones ab impugnationibus magistri Nicholai de Lira magistrique Matthiae propugnatoris sui in postillis nonnullis super bibliam contra s. Thomam (Sevilla 1491, Paris 1514, Sevilla 1517). Cf. Reinhardt, K., ‘Bibelkommentare spanischer Autoren des 16. und 17. Jahrhunderts: Autoren D–F,’ Revista española de teología 45 (1985); Huerga, A., ‘Diego de Deza, “defensor” de santo Tomás (1491–1517),’ Revista española de teología 34 (1974) 351–72.Google Scholar

126 Cf. Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 148–53; Reinhardt, Otero, Santiago, Biblioteca bíblica (Anm. 9) 64–79.Google Scholar

127 Siehe seinen Kommentar zu Josue 5 q. 73 gegen Ende. Vgl. auch Suárez, P. L., Noemática biblico-mesiánica de Alfonso Tostado de Madrigal, obispo de Avila (1400–1455) (Madrid 1956) 95.Google Scholar

128 Der Kommentar zum 25. Kapitel des Matthaeus-Evangeliums umfaßt 779 Quaestionen! Google Scholar

129 Cf. Straßer, E., Alfonso Tostatus und seine Gnadenlehre im Kommentar zum 19. Kapitel des Matthaeusevangeliums (Emsdetten 1941).Google Scholar

130 Bacon, Roger, Opus minus (ed. Brewer, ; London 1859) 322–23.Google Scholar

131 Vgl. Tostatus, Alfonsus, Praefatio in Genesim: Laus Scripturae: Opera omnia I (Venezia 1728).Google Scholar

132 Vgl. Libro intitulado Las catorze questiones del Tostado, a las quatro dellas que la principal es de la Virgen nuestra señora por maravilloso estilo recopila la Sagrada Escriptura. Las otras diez Questiones poeticas son acerca del linaje y succession de los dioses de los gentiles (Burgos 1545) (Exemplar in Madrid BN R. 3882). Weitere Ausgaben: Salamanca 1506; Antwerpen 1551.Google Scholar

133 Seine Äußerungen zur Hermeneutik finden sich besonders in folgenden Kommentaren: Kommentar zum Prologus galeatus des Hieronymus, , Opera omnia XI (Venezia 1728) 126; Praefatio zum Matthäus-Evangelium, , Opera omnia XVIII; Kommentar zu Mt 13,10, q. 28, Opera omnia XXI 89–92. Auf Seite 92 sagt er zum Schluß: ‘De his autem sensibus et multis, quae ad eos pertinent, magis late diximus Josue cap. 41 a questione 20 per multas questiones, et ibi vide.’ Da das Buch Josue aber nur 24 Kapitel zählt und die hier genannten Quaestionen weder dort noch in einem anderen Kommentar zu finden sind, meint er vermutlich den verloren gegangenen Kommentar zu Job (statt Josue). Vgl. zu seiner Hermeneutik Suárez (Anm. 127).Google Scholar

134 De quinque figuratis paradoxis: Opera omnia tom. XXV (Venezia 1728) 235 pp. In der Widmung sagt er: ‘Iniunxeras, ut super aliquas secretas metaphoras, earum eliciendo medullas, interpretis officio fungerer.’ Die erste, auf Maria gedeutete Metapher ‘vas’ erläutert er folgendermaßen: ‘Fuit quoddam vas clausum et non clausum. Vas parvum et non parvum. Vas luminosum et non luminosum. Vas vacuum et non vacuum. Vas mundum et non mundum.’ Die Bedeutung des metaphorischen und parabolischen Sinne erläutert er in der quaestio 28 zu Mt 13: ‘Parabolicus et metaphoricus non est sensus aliquis sacrae Scripturae, quia nec est intentus ab auctore Scripturae, ut litteralis, nec est nobis applicitus, ut mystici, sed est quoddam velamentum sensus litteralis’ (ed. Opera omnia XXI 92).Google Scholar

135 Tostatus, Alfonsus, ‘De sanctissima Trinitate,’ Opera omnia XXV (Venezia 1728) 116. Er setzt sich hier zunächst mit Petrus Lombardus auseinander, dann aber vor allem mit Nicolaus von Lyra.Google Scholar

136 Cf. Suárez (Anm. 127) und Blázquez, J., ‘El Tostado alumno graduado y profesor en la Universidad de Salamanca,’ XV Semana Biblica Española (Madrid 1956) 411–47; id., ‘El Tostado alumno graduado … Complemento y rectificación,’ Revista española de teología 32 (1972) 47–54.Google Scholar

137 Cf. Reinhardt, , Die biblischen Autoren (Anm. 9) 166–67; Reinhardt, Otero, Santiago, Biblioteca bíblica (Anm. 9) 172–79. Zu seiner Exegese siehe Riedlinger, H., Die Makellosigkeit der Kirche in den lateinischen Hoheliedkommentaren des Mittelalters (Münster 1958) 373–75; Werbeck, , Jacobus Perez de Valencia (Anm. 4).Google Scholar

138 Perez, Jacobus, In Ps. 119: ‘Et ideo, quia beatus Augustinus et Cassiodorus, quos Magister sequitur in glosa ordinaria, satis lucide et per excellentiam dixerunt in sensu et expositione morali istorum psalmorum, ideo primo et principaliter iuxta consuetudinem sequar expositionem et sensum propheticum sive mysticum, non dimittendo moralem et anagogicum’ (ed. de Valencia, Jacobus Perez, Centum et quinquaginta psalmi Davidici [Paris 1509] fol. 271rb).Google Scholar

139 Prologus in Canticum canticorum: ‘Origenes et beatus Hieronymus et Augustinus et Gregorius et beatus Bernardus et venerabilis Beda magis attenderunt in hoc libro ad sensum moralem et anagogicum, quam ad sensum propheticum et litteralem, in tantum, quod vix apud modernos intelligitur’ (ed. Paris 1509 fol. 3va).Google Scholar

140 Prol. in Cant. (wie Anm. 139): ‘Et ideo quia non solum caritas, sed etiam fides incipit frigescere in mundo et studium sacrae Scripturae et eius fidelis intelligentia multum minui etc.’Google Scholar

141 In Ps. 70,15: ‘Est vituperanda perversitas ecclesiasticorum quorundam qui, contemnentes divinam scientiam utriusque testamenti, convertuntur ad fabulas et scientiam oratoriam et mundanas negotiationes…. Item quia ex abundantia bonorum temporalium erunt in odio et fastu altiori constituti, abhorrentes et contemnentes scientiam theologiae … ideo dabunt operam litteris humanis et delectabilibus et urbanis, scilicet operibus Ciceronis et Quintiliani et Vergilii etc. Et sic deficit scientia sacrae scripturae, quam iam videmus defecisse non solum in saecularibus, sed etiam in religiosis, qui non curant nisi audire aliquas quaestiones et curiositates, ut ad tempus appareant et efficiantur magistri in theologia. Sed in sacra scriptura, ubi est veritas sacrae scripturae novi et veteris testamenti, pauci sciunt nec adhibent studium’ (ed. Paris 1509 fol. 160va).Google Scholar

142 Am Schluß der Canticum-Auslegung: ‘Quia etiam novimus nostris temporibus complures recidivantes a vera fide et intelligentia sacrae scripturae apostatasse et ad vomitum ceremoniarum legis Mosaicae animum diabolica fraude revocasse et forsam in mortifero ritu perseverasse, ideo mihi visum fuit in libro psalmorum David et in hoc libro canticorum Salomonis cum divino auxilio sensum propheticum perscrutari, ut mysteria verae fidei evangelica, quae maxime in his duobus libris prophetice latebant, in lucem simplicibus sacerdotibus et ceteris fidelibus manifestantur, ne Judaei obstinati et caeci … possint veritatem fidei in scriptura verteris testamenti latentem simplicibus christianis occultare et ad falsum sensum pervertere et retrahere.’Google Scholar

143 Prologus in Psalmos, tract. 3, regula 5 (ed. Paris 1509 fol. 9ra). Cf. Werbeck, (Anm. 4) 123–37.Google Scholar

144 Cf. Reinhardt, K., ‘Die christologische Auslegung des Psalmes “Miserere” im Kommentar des Augustiners Jacobus Pérez von Valencia († 1490),’ Trierer Theologische Zeitschrift 96 (1987) 207–26.Google Scholar

145 García, Petrus, Determinaciones magistrales contra conclusiones apologeticas Ioannis Pici Mirandulensis (Roma 1489) fol. 84r. Zu Leben und Werk von Pedro García cf. Reinhardt, Otero, Santiago, Biblioteca bíblica (Anm. 9) 264–65; Albareda, A. M., ‘Il vescovo de Barcelona Pietro Garsías bibliotecario della Vaticana sotto Alessandro VI,’ La Bibliofilia 60 (1958) 1–18; Gilly, C., Spanien und der Basler Buchdruck bis 1600 (Basel 1985) 104.Google Scholar