Hostname: page-component-7c8c6479df-ws8qp Total loading time: 0 Render date: 2024-03-29T10:50:49.464Z Has data issue: false hasContentIssue false

Looking Forward in Anger: Social and Political Transformations in the Iron Age of the North-Western Iberian Peninsula

Published online by Cambridge University Press:  25 January 2017

César Parcero Oubiña*
Affiliation:
Instituto de Estudios Galegos ‘Padre Sarmiento’, Santiago de Compostela, Spain
*
[email: phcpar@usc.es]

Abstract

The article reviews the usefulness of the historical–anthropological models of peasantry and Germanic Mode of Production applied to the analysis of the Castro culture (Cultura Castrexa, the Iron Age of the north-western Iberian Peninsula). A historical reconstruction of the period is developed, in which the strain between local community and familial units constitutes one of the most important agents in the process of change, according to a discourse largely based on the proposals of P. Clastres on ‘societies against the state’. A relevant role is given to different forms of violence and conflict; initially they are understood as active mechanisms in inter-community relations although later they would rather become virtual and latent elements that allow the development of a model of social relations that can be defined as a non-class ‘heroic society’.

Cet article passe en revue l'utilité des modèles anthropohistoriques de la paysannerie et de la «manière germanique de production» appliqués à l'analyse de la culture de Castro (Cultura Castrexa) (âge du fer du nord-ouest de la péninsule ibérique). On développe une reconstruction historique de la période, dans laquelle la pression entre la communauté locale et les unités familiales constitue un des principaux facteurs de changement, ceci d'après un traité basant en grande partie sur les suggestions de P. Clastres sur les «sociétés contre l'état». Un rôle relevant est attribué aux différentes formes de violence et de conflit, initialement conçues comme mécanismes actifs dans les relations intercommunautaires, bien que plus tard elles deviendront plutôt des éléments virtuels et cachés qui permettent le développement d'un modèle de relations sociales qui peut être défini comme une «société héroïque» sans classes.

Zusammenfassung

Zusammenfassung

Der Aufsatz überprüft den Sinngehalt historisch-anthropologischer Modelle bäuerlicher Lebensweise und germanischer Produktionsform anhand der Analyse der eisenzeitlichen CastroKultur (Cultura Castrexa) der nordwestlichen Iberischen Halbinsel. Es wird eine historische Rekonstruktion dieser Periode entworfen, in der die Spannungen zwischen der lokalen Gemeinschaft und Familienverbänden einen der wichtigsten Gründe des Prozesses der Veränderung – entsprechend einem Diskurs anhand der Thesen von P. Clastres zu ‘Gemeinschaften gegen den Staat’ – ausmachen. Eine bedeutende Rolle kommt dabei verschiedenen Formen von Gewalt und Konflikt zu; ursprünglich wurden sie aktive Mechanismen zwischen-gemeinschaftlicher Verhältnisse verstanden, obwohl sie später eher virtuelle und verborgene Elemente waren, die die Entwicklung eines Modelles sozialer Verhältnisse erlauben, das als klassenlose “Heroen-Gesellschaft” bezeichnet werden kann.

Se examina la utilidad de los modelos histórico-antropológicos del campesinado y el Modo de Producción Germánico aplicados al estudio de la Cultura Castrexa (Edad del Hierro en el noroeste de la Península Ibérica). Se desarrolla una reconstrucción histórica del período, en la que las tensiones entre comunidad local y unidades familiares constituyen uno de los agentes esenciales de los procesos de cambio, siguiendo un discurso ampliamente inspirado en los desarrollos de P. Clastres de ‘sociedad contra el estado’. En todo ello se concede un papel relevante a distintas formas de violencia y conflicto, que comienzan por ser mecanismos activos de relación intercomunitaria y terminan por convertirse en elementos más virtuales y latentes que permiten el desarrollo de un modelo de relaciones sociales que puede definirse como el de una ‘Sociedad Heroica’ no clasista.

Type
Articles
Copyright
Copyright © 2003 Sage Publications 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

Aira Rodríguez, María Jesús, Pilar Saa Otero and Pilar López García, 1992. Cambios del paisaje durante el Holoceno, Análisis de polen en turberas (Galicia. España). Revue de Paléobiologie 11(1):243254.Google Scholar
AlarçÂo, Jorge de, 1992. A evoluçâo da Cultura Castreja. Conimbriga 31:3971.CrossRefGoogle Scholar
Álvarez Núñez, Antonio, 1986. Castro de Penalba. Campaña 1983. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia (Arqueoloxía, Memorias 4).Google Scholar
ÁLvarez Núñez, Antonio, 1991. Castro de Penalba (Campo Lameiro, Pontevedra). Arqueoloxía-Informes 2:4347.Google Scholar
Arias Vilas, Felipe, 1993. Apuntes sobre a ocupación do territorio na Galicia baixorromana, castros e vilas. In Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (ed.) Galicia, da Romanidade á Xermanización: 3340. Santiago de Compostela: Museo do Pobo Galego.Google Scholar
Arnold, Bettina, 1995. The material culture of social structure, rank and status in the early Iron Age Europe. In Bettina, Arnold and Daniel, B. Gibson (eds), Celtic Chiefdom, Celtic State: 4352. Cambridge: Cambridge University Press (New Directions in Archaeology).Google Scholar
Arnold, Bettina and Daniel, B. Gibson, eds, 1995. Celtic Chiefdom, Celtic State. Cambridge: Cambridge University Press (New Directions in Archaeology).Google Scholar
Ayán Vila, Xurxo, 2001. Arqueotectura 2: La vivienda castreña. Propuesta de reconstrucción en el castro de Elviña. Santiago de Compostela: Laboratorio de Arqueoloxía e Formas Culturais (Trabajos en Arqueología del Paisaje 23).Google Scholar
Ayán Vila, Xurxo, forthcoming. Domestic architecture and social evolution in Northwestern Iberian Iron Age hillforts. In Anne, Cahen-Delhaye and Emmanuel, Delye (eds), Actes du XIVe Congrès de l'U.I.S.P.P. (Liège, Belgique, Septembre 2001).Google Scholar
Bettencourt, Ana M.S., 2000. O povoado de Sâo Juliâo, Vila Verde. Braga: Universidade do Minho (Cadernos de Arqueologia, Monografías 10).Google Scholar
Blanco, Rotea, Rebeca, , Patricia, Mañana Borrazás and Xurxo, Ayán Vila, forthcoming. Archaeology of architecture: theory, methodology and analysis from landscape archaeology. In Ayán Vila, Xurxo, Rebeca, Blanco Rotea and Patricia, Mañana Borrazás (eds), Archaeotecture. Archaeology of Architecture: 1740. Oxford: British Archaeological Reports (International Series).Google Scholar
Boserup, Ester, 1967. Las condiciones del desarrollo en la agricultura: la economía del cambio agrario bajo la presión demográfica. Madrid: Tecnos. (The Conditions of Agricultural Growth. The Economics of Agriculture under Population Pressure. London and New York: G. Allen and Unwin, 1965.)Google Scholar
Bradley, Richard, Felipe, Criado and Ramón, Fábregas, 1995. Rock art and the prehistoric landscape of Galicia. Proceedings of the Prehistoric Society 61:341370.CrossRefGoogle Scholar
Burillo Mozota, Francisco, 1998. Los Celtíberos, etnias y estados. Barcelona: Crítica.Google Scholar
Calo Lourido, Francisco, 1993. A Cultura Castrexa. Vigo: A Nosa Terra (Historia de Galicia 3).Google Scholar
Carballo, Arceo, Luis, Xulio, 1989. Catálogo dos materiais arqueolóxicos do museu do Castro de Santa Tegra: Idade do Ferro. Pontevedra: Diputación Provincial.Google Scholar
Carballo, Arceo, Luis, Xulio, 1990. Los castros de la cuenca media del río Ulla y sus relaciones con el medio físico. Trabajos de Prehistoria 47:161199.CrossRefGoogle Scholar
Carballo, Arceo, Luis, Xulio, 1996a. Os castros galegos, espacio e arquitectura. Gallaecia 14–15:309–58.Google Scholar
Carballo, Arceo, Luis, Xulio, 1996b. Notas en torno á cronoloxía do castro de Forca e da plástica castrexa. Minius 5:6575.Google Scholar
Chayanov, Alexander V., 1986. The Theory of Peasant Economy (edited by Thorner, D., Kerblay, B. and Smith, R.E.F.). Madison, WI: The University of Wisconsin Press.Google Scholar
Clastres, Pierre, 1978. La sociedad contra el estado. Monte Ávila. (La Société contre L'état. Paris: Éditions de Minuit, 1974.)Google Scholar
Clastres, Pierre, 1996. Investigaciones en Antropología Política. México, Gedisa. (Recherches d'anthropologie politique. Paris: Éditions du Seuil, 1980.)Google Scholar
Cobas Fernández, Isabel, 1999. Introducción a la cerámica de la Protohistoria de Galicia. In Isabel, Cobas Fernández and Pilar, Prieto Martínez, Introducción a la cerámica Prehistórica y Protohistórica de Galicia. Santiago de Compostela: Laboratorio de Arqueoloxía e Formas Culturais (Trabajos en Arqueología del Paisaje 17).Google Scholar
Cobas, Fernández, Isabel, and Pilar, Prieto Martínez, 1998. Regularidades espaciales en la cultura material, la cerámica de la Edad del Bronce y la Edad del Hierro en Galicia. Gallaecia 17:151175.Google Scholar
Criado Boado, Felipe, 1993a. Visibilidad e interpretación del registro arqueológico. Trabajos de Prehistoria 50:3965.CrossRefGoogle Scholar
Criado Boado, Felipe, 1993b. Límites y posibilidades de la Arqueología del Paisaje. Spal 2:955.CrossRefGoogle Scholar
Criado Boado, Felipe, Reino, Xesús Amado Fernández, Isabel Cobas, López, María del Carmen Martínez and Oubiña, César Parcero, 2000. Programa de Corrección del Impacto Arqueológico de la Gasificación de Galicia, un ejemplo de gestión integral del Patrimonio Arqueológico. Complutum 11:6385.Google Scholar
Díaz Del Río, Pedro, 2001. La formación del paisaje agrario: Madrid en el III y II milenios BC. Madrid: Comunidad de Madrid (Arqueologia, Paleontología y Etnografía 9).Google Scholar
Dietler, Michael, 1990. Driven by drink: the role of drinking in the political economy and the case of the early Iron Age France. Journal of Anthropological Archaeology 9(4):352406.CrossRefGoogle Scholar
Dietler, Michael, 1995. The cup of Gyptis: rethinking the colonial encounter in early Iron-Age western Europe and the relevance of world system models. Journal of European Archaeology 3(2):89111.CrossRefGoogle Scholar
Drinkwater, J. and Vertet, H., 1992. ‘Opportunity’ Or ‘opposition’ in Roman Gaul? In Wood, M. and Queiroga, F. (eds), Current Research on the Romanization of Western Provinces: 2528. Oxford: Tempus Reparatum (British Archaeological Reports, International Series S575).Google Scholar
Durrenberger, E.P., 1996. Property, state and self-destruction in medieval Iceland. In Robert, C. Hunt and Gilman, Antonio (eds), Property in Economic Context: 171186. Lanham, MD: University Press of America (Monographs in Economic Anthropology 14).Google Scholar
Earle, Timothy, 1998. Property rights and the evolution of Hawaiian chiefdoms. In Robert, C. Hunt and Gilman, Antonio (eds), Property in Economic Context: 89118. Lanham, MD: University Press of America (Monographs in Economic Anthropology 14).Google Scholar
Fernández-Posse, María Dolores, 1998. La investigación protohistórica en la Meseta y Galicia. Madrid: Síntesis (Arqueología Prehistórica 1).Google Scholar
Fernández-Posse, María Dolores and Francisco, Javier, Sánchez, Palencia, 1998. Las comunidades campesinas en la cultura castreña. Trabajos de Prehistoria 55(2):127150.CrossRefGoogle Scholar
Frankenstein, Susan M. 1997. Arqueología del colonialismo. El impacto fenicio y griego en el sur de la Península Ibérica y el suroeste de Alemania. Barcelona: Crítica.Google Scholar
Gilman, Antonio, 1995. Prehistoric European Chiefdoms. Rethinking ‘Germanic’ Societies. In Douglas Price, T. and Gary, M. Feinman (eds), Foundations of Social Inequality: 235351. New York: Plenum Press.CrossRefGoogle Scholar
Gilman, Antonio, 1998. Reconstructing property systems from archaeological evidence. In Robert, C. Hunt and Gilman, Antonio (eds), Property in Economic Context: 215233. Lanham, MD University Press of America (Monographs in Economic Anthropology 14).Google Scholar
González, Ruibal, Alfredo, and Luis, Xulio Carballo Arceo, 2001. Cerámicas de Castrovite (A Estrada, Pontevedra). Boletín auriense 31:3582.Google Scholar
Haldon, John, 1998. El modo de producción tributario, concepto, alcance y explicación. Hispania 58(3):795822.Google Scholar
Hamilton, Elizabeth, 1995. Was there ever a roman conquest? In Hill, J.D. and Christopher, G. Cumberpatch (eds), Different Iron Ages. Studies on the Iron Age in Temperate Europe: 3744. Oxford: Tempus Reparatum (British Archaeological Reports, International Series S602).Google Scholar
Haselgrove, Colin, 1995. Late Iron Age society in Britain and north east Europe, structural transformation or superficial change? In Bettina, Arnold and Daniel, B. Gibson (eds), Celtic Chiefdom, Celtic State: 8187. Cambridge: Cambridge University Press (New Directions in Archaeology).Google Scholar
Hedeager, Lotte, 1992. Iron Age Societies. From Tribe to State in Northern Europe, 500 BC to AD 700. Oxford: Blackwell.Google Scholar
Ingold, Timothy, 1986. The Appropriation of Nature. Essays on Human Ecology and Social Relations. Manchester: Manchester University Press.Google Scholar
Kristiansen, Kristian, 1991. Chiefdoms, states and systems of social evolution. In Timothy, Earle (ed.), Chiefdoms, Power, Economy and Ideology: 1643. Cambridge: Cambridge University Press.Google Scholar
Kristiansen, Kristian, 2001. Europa antes de la historia. Barcelona: Peninsula. (Europe Before History. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.)Google Scholar
Lima, Olivera, Elena, , forthcoming. Monte Buxel, intervención en un poblado del Bronce Final en Galicia. Santiago de Compostela: Laboratorio de Arqueoloxía e Formas Culturáis (Trabajos en Arqueología del Paisaje).Google Scholar
Mann, Michael, 1996. Las fuentes del poder social. Una historia del poder desde los comienzos hasta 1760 d.C. Madrid: Alianza. (The Sources of Social Power. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.)Google Scholar
Martînez Cortizas, Antonio, Xavier, Pontevedra Pombal, Eduardo, García-Rodeja Gayoso, Novoa Muñóz, J.C. and Shotyk, W., 1999. Mercury in a Spanish peat bog, archive of climate change and atmospheric metal deposition. Science 284(5416):939942.CrossRefGoogle Scholar
Martínez Cortizas, Antonio and Pérez, Alberti, Augusto, , eds, 1999. Atlas climático de Galicia. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.Google Scholar
Martins, Manuela, 1990. O Povoamento Proto-histórico e a Romanizaçâo da bacia do curso medio do Cávado. Braga: Universidade do Minho (Cadernos de Arqueologia, Monografías 5).Google Scholar
Marx, Karl, 1853. The Duchess of Sutherland and Slavery. The People's Paper 45. (Available at csf.colorado.edu/mirrors/marxists.org/archive/marx/works/1853scot.htm.)Google Scholar
Marx, Karl, 1970. Contribución a la crítica de la economía política. Madrid: Alberto Corazón. (Zur Kritik der politischen Oekonomie. Berlin: Erstes Heft, 1859.)Google Scholar
Meijide Cameselle, Gonzalo, 1996. La Necrópolis del bronce inicial del Agro de Nogueira (Piñeiro, Toques, A Coruña) en el contexto funerario de su época. In Antón, Rodríguez Casal (ed.), Humanitas: estudios en homenaxe ó Prof. Dr Carlos Alonso del Real: 215239. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.Google Scholar
Meillasoux, Claude, 1973. The social organization of the peasantry, the economic basis of kinship. Journal of Peasant Studies 1:8190.CrossRefGoogle Scholar
Méndez, Fernández, Fidel, , 1994. La domesticación del paisaje durante la Edad del Bronce gallego. Trabajos de Prehistoria 51(1):7794.CrossRefGoogle Scholar
Naveiro, López, Juan, , 1991. El comercio antiguo en el N.W. peninsular. A Coruña: Museo Arqueolóxico (Monografías Urxentes do Museu).Google Scholar
Naveiro, López, Juan, and Fermín, Pérez Losada, 1992. Un Finisterre Atlántico en época Romana, la costa Galaica (NW de la Península Ibérica). In Wood, M. and Queiroga, F. (eds), Current Research on the Romanization of Western Provinces: 6390. Oxford: Tempus Reparatum (British Archaeological Reports, International Series S575).Google Scholar
Parcero, Oubiña, César, , 1999. La arqueología en la gasificación de Galicia, 7. Hacia una arqueología agraria de la cultura castreña. Santiago de Compostela: Laboratorio de Arqueoloxía e Formas Culturais (Trabajos en Arqueología del Paisaje 9).Google Scholar
Parcero, Oubiña, César, , 2000a. Síntesis de los trabajos de excavación en el yacimiento castreño de Alto do Castro (Cuntis, Pontevedra). Brigantium 12:161174.Google Scholar
Parcero, Oubiña, César, , 2000b. Tres para dos. Las formas del poblamiento en la Edad del Hierro del Noroeste. Trabajos de Prehistoria 57(1):7595.CrossRefGoogle Scholar
Parcero, Oubiña, César, and Isabel, Cobas Fernández, forthcoming. Alto do Castro (Cuntis, Pontevedra). Síntesis de resultados y estudio de materiales, campaña 1993. Santiago de Compostela: Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (Trabajos de Arqueología, Paisaje y Patrimonio).Google Scholar
Penedo, Romero, Rafael, and Rodríguez, Puentes, Eugenio, , 1992. La Edad del Hierro. Formas concretas del paisaje fortificado In Felipe, Criado (ed.), Arqueología del Paisaje. El área Bocelo-Furelos entre los tiempos paleolíticos y medievales: 199220. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia (Arqueoloxía/Investigación 6).Google Scholar
Peña Santos, Antonio de la, 1992a. Castro de Torroso. Síntesis de las memorias de las campañas de excavación 1984–1990. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia (Arqueoloxía/Memorias 11).Google Scholar
Peña Santos, Antonio de la, 1992b. El primer milenio a.C. en el area gallega, Génesis y desarrollo del mundo castreño a la luz de la arqueología. In Martin, Almagro Gorbea and Gonzalo, Ruíz Zapatero (eds), Paleoetnología de la Península Ibérica. Actas del Coloquio sobre Etnogénesis de la Península Ibérica: 373394. Madrid: Universidad Complutense. (Complutum Extra 2–3).Google Scholar
Peña Santos, Antonio de la, 2000. Castro de As Croas (Salcedo, Pontevedra). Brigantium 12:153160.Google Scholar
Peña Santos, Antonio de la and Vázquez, Varela, José, Manuel, 1996. Aspectos de la génesis y evolución de la cultura Castreña de Galicia. In María, Ángeles Querol and Teresa, Chapa (eds), Homenaje al Prof. Manuel Fernández-Miranda: 255263. Madrid: Universidad Complutense (Complutum Extra 6–I).Google Scholar
Perea, Alicia, 1991. Orfebrería prerromana: arqueología del oro. Madrid: Comunidad de Madrid.Google Scholar
Ramil Rego, Pablo, 1993. Evolución Climática e Historia de la Vegetación durante el Pleistoceno Superior y el Holoceno en las Regiones Montatñosas del Noroeste Ibérico. In Augusto, Pérez Alberti, Guitián Rivera, J. and Pablo, Ramil Rego (eds), La evolución del Paisaje en las Montañas del entorno de los Caminos Jacobeos: 2560. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.Google Scholar
Redmond, Elsa M., 1994. Tribal and Chiefly Warfare in South America. Ann Arbor: University of Michigan Press (Studies in Latin American Ethnohistory & Archaeology 5).CrossRefGoogle Scholar
Rey Castiñeira, Josefa, 1999. Secuencia cronológica para el castreño meridional galacio: los castros de Torroso, Forca y Trega. Gallaecia 18:157178.Google Scholar
Rodríguez, Fernández, Tomas, , 1994. El fin del mundo fortificado y la aparición de las aldeas abiertas. La evidencia del Centro-Oriente de Lugo (Samos y Sarria). Espacio, Tiempo y Forma 7:153189.Google Scholar
Rodríguez, López, Carlos, Fernández Rodríguez and Pablo, Ramil Rego, 1993. Aprovechamiento económico del medio natural en los yacimientos castreños del Noroeste peninsular. Trabalhos de Antropologia e Etnologia 32(1–2):285305.Google Scholar
Romero, Masiá, Ana, , 1976. El hábitat castreño. Santiago de Compostela: Colegio de Arquitectos de Galicia.Google Scholar
Romero, Masiá, Ana, , 1992. Obxectos metálicos no castro de Borneiro. In Fernando, Acuña Castroviejo (ed.), Finis Terrae. Estudos en lembranza do Prof. Dr Alberto Balil: 131–195. Santiago de Compostela: Universidad de Santiago.Google Scholar
Sahlins, Marshall D., 1984. Las sociedades tribales. Barcelona: Labor (Tribesmen. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1968).Google Scholar
Santos, Estévez, Manuel, , 2000. Arte rupestre y paisaje de la Prehistoria en Galicia. In Dario, Seglie (ed.), De Petroglyphis Gallaeciae: 4857. Pinerolo: Centro Studi e Museo d'Arte Preistorica.Google Scholar
Sastre, Prats, Inés, , 2001. Las formaciones sociales rurales de la Asturia romana. Madrid: Ediciones Clásicas.Google Scholar
Sastre, Prats, Inés, , 2002. Forms of social inequality in the Castro Culture of north-west Iberia. European Journal of Archaeology 5(2):213248.CrossRefGoogle Scholar
Shanin, Teodor, 1976. Naturaleza y lógica de la economía campesina. Barcelona: Anagrama (Originally published in The Journal of Peasant Studies 1(1–2), 19731974).Google Scholar
Silva, Armando Coelho Ferreira da, 1986. A cultura castreja no Noroeste de Portugal. Paços de Ferreira: Museu Arqueológico da Citânia de Sanfins.Google Scholar
Silva, Armando Coelho Ferreira da, 1999. A Citânia de Sanfins. Paços de Ferreira: Museu Arqueologico da Citânia de Sanfins.Google Scholar
Soeiro, Teresa, 1997. O esplendor do Sur de Callaecia. In Gerardo, Pereira Menaut (ed.), O Feito Diferencial Galego na Historia, vol 1, Historia: 213236. Santiago de Compostela: Museo do Pobo Galego.Google Scholar
Teira, Brion, Andrés, Manuel, 2003. Os traballos agrarios e as ferramentas empregadas na Cultura Castrexa. Gallaecia 22:157192.Google Scholar
Testart, Alain, 1982. Les chasseurs-cueilleurs ou l'origine des inégalités. Paris: Société d'Etnographie.Google Scholar
Thorner, Daniel, 1971. Peasant economy as a category in economic history. In Teodor, Shanin (ed.), Peasants and Peasant Societies: 202218. Harmondsworth: Penguin (Penguin Modern Sociology Readings).Google Scholar
Vicent, García, Juan, M., 1991. Fundamentos teórico-metodológicos para un programa de investigación arqueo-geográfica. In Pilar, López (ed.), El cambio cultural del IV al II milenios a. C. en la comarca NW de Murcia, vol. 1:29119. Madrid: CSIC.Google Scholar
Vicent, García, Juan, M., 1998. La Prehistoria del modo tributario de producción. Hispania 58(3) 200:827843.Google Scholar
Wells, Peter S., 1995. Identities, material culture and change, ‘Celts’ and ‘Germans’ in the late Iron-Age Europe. Journal of European Archaeology 3(2):169185.CrossRefGoogle Scholar
Wolf, Eric R., 1982. Los cam pesinos. Barcelona: Labor. (Peasants. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1966.)Google Scholar
Wolf, Eric R., 1994. Europa y la gente sin historia. México: Fondo de Cultura Económica. (Europe and the People Without a History. Berkeley: University of California Press, 1982.)Google Scholar